Bệnh thủy sản - Bệnh dinh dưỡng và môi trường của đông vật thủy sản

Bïi Quang TÒ 408 ViÖn nghiªn cøu nu«i trång thñy s¶n I BÖnh häc thñy s¶n PhÇn 4 BÖnh dinh d−ìng vμ m«i tr−êng cña ®éng vËt thñy s¶n Biªn so¹n: TS. Bïi Quang TÒ N¨m 2006 BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 409 Ch−¬ng 11 bÖnh dinh d−ìng cña ®éng vËt thuû s¶n 1. BÖnh dinh d−ìng ë c¸. C¸ sèng trong c¸c thuû vùc cã ®ñ thøc ¨n tù nhiªn, c¸ lín nhanh kh«ng bÞ bÖnh, do thiÕu c¸c thµnh phÇn protein, glucid, Lipid, Vitamine, kho¸ng lµm c¸ yÕu, sinh tr−ëng chËm, søc ®Ò kh¸ng kÐm. Trong ®iÒu kiÖn nu«i mËt ®é dµy, thøc ¨n tù nhiªn thiÕu, cÇn ph¶i cho ¨n thªm thøc ¨n tæng hîp cã ®Çy ®ñ thµnh phÇn gióp cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt cña c¬ thÓ c¸ x¶y ra thuËn lîi. Thµnh phÇn thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ ë c¸ th−êng x¶y ra c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý sau: - Sù trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, qu¸ tr×nh tiªu ho¸ kh«ng b×nh th−êng. - Ph¸ huû chøc n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ thèng thÇn kinh vµ c¸c c¬ quan. - G©y viªm loÐt bé m¸y tiªu ho¸, tõ ®ã dÉn ®Õn gan thËn, l¸ l¸ch cña c¸ ®Òu bÞ ¶nh h−ëng. - C¬ thÓ c¸ bÞ dÞ h×nh, cong th©n hoÆc uèn lµn sãng, n¾p mang lâm hoÆc khuyÕt, tia v©y bÞ dÞ h×nh.. - C¸ gÇy yÕu søc ®Ò kh¸ng kÐm dÔ bÞ nhiÔm bÖnh. 1.1. BÖnh thiÕu Protein vµ Acid amine. Protein lµ chÊt quan träng ®Ó c¸ sinh tr−ëng vµ ph¸t triÓn. V× vËy trong c¸c ao nu«i mËt ®é dµy, thµnh phÇn Protein trong thøc ¨n kh«ng thÊp h¬n 40% ®Ó ®¶m b¶o cho c¸ sinh tr−ëng nÕu Ýt c¸ sÏ chËm lín. Thøc ¨n cã 25% Protein, tèc ®é t¨ng träng cña c¸ chØ b»ng 12,8% c¸ cho ¨n thøc ¨n cã 40% Protein. NÕu cho ¨n chØ cã 10% Protein c¸ kh«ng t¨ng träng l−îng. - C¸ chÐp: Trong thøc ¨n nhiÒu acid amine vµ vitamine lµm cho c¬ thÓ c¸ mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt sù th¨ng b»ng, cét sèng bÞ cong, nghiªm träng ¶nh h−ëng ®Õn tÕ bµo tæ chøc gan, l¸ l¸ch. §èi víi l−¬n, trong thøc ¨n kh«ng cã protein, c¬ thÓ gi¶m träng l−îng râ rÖt, trong thøc ¨n Protein chiÕm 8,9%, träng l−îng c¬ thÓ sÏ gi¶m nhÑ. NÕu träng l−îng protein trªn 13,4% träng l−îng c¬ thÓ t¨ng. Ng−îc l¹i tû lÖ Protein trong thøc ¨n v−ît qu¸ 44,5% sù sinh tr−ëng vµ tÝch luü ®¹m gÇn nh− kh«ng thay ®æi vµ ë mét møc ®é nµo ®ã cã t¸c dông trë ng¹i cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. - Trong thøc ¨n cña c¸ c¸c acid amin kh«ng c©n b»ng hoÆc hµm l−îng protein qu¸ nhiÒu, kh«ng nh÷ng l·ng phÝ mµ cßn g©y t¸c h¹i cho c¬ thÓ. 1.2. BÖnh liªn quan ®Õn chÊt ®−êng Glucid. §−êng (Glucid) lµ nguån cung cÊp n¨ng l−îng chñ yÕu cho ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ sinh vËt nãi chung, cho loµi c¸ nãi riªng. Mét gram ®−êng ë trong c¬ thÓ, oxy ho¸ s¶n sinh ra 4.000 calo n¨ng l−îng. Theo thèng kª cã kho¶ng 50% nguån n¨ng l−îng cung cÊp cho ho¹t ®éng sèng cña c¸ lÊy tõ sù ph©n gi¶i ®−êng trong thøc ¨n cung cÊp. §−êng Bïi Quang TÒ 410 trong thøc ¨n ®Çy ®ñ, sù ph©n gi¶i mì trong c¬ thÓ vµ l−îng ®¹m yªu cÇu còng gi¶m ®i. §−êng cßn lµ thµnh phÇn cÊu tróc tÕ bµo c¬ thÓ. - C¬ vËn ®éng, n·o ho¹t ®éng cÇn n¨ng l−îng cung cÊp tõ oxy ho¸ ®−êng glucogen, nh−ng b¶n th©n n·o dù tr÷ ®−êng rÊt Ýt ph¶i lÊy tõ m¸u nªn khi thiÕu ®−êng trong m¸u lµm cho chøc n¨ng ho¹t ®éng cña m¸u bÞ tæn h¹i, dÉn ®Õn co giËt, h«n mª thËm chÝ c¸ cã thÓ bÞ chÕt. Qua ®ã cho thÊy ®−êng trong thøc ¨n thiÕu ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng b×nh th−êng cña c¸. - C¸c lo¹i ®−êng trong thøc ¨n chñ yÕu lµ tinh bét cã mét Ýt saccarose, lactose. §−êng ë trong èng tiªu ho¸ ph©n gi¶i ra ®−êng ®¬n hÊp thô vµo gan, kh¶ n¨ng hÊp thô c¸c lo¹i ®−êng cña tõng loµi c¸ vµ tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn trong cïng loµi cã sù kh¸c nhau. C¸ håi tû lÖ tiªu ho¸ cellulo d−íi 10%, tû lÖ tiªu ho¸ c¸c lo¹i ®−êng tõ 20-40% do ®ã hµm l−îng cellulo trong thøc ¨n kh«ng qu¸ 10% tèt nhÊt chØ 5-6%, c¸c lo¹i ®−êng kh«ng qu¸ 30%, trong ®ã phÇn cã thÓ tiªu ho¸ kh«ng nªn thÊp h¬n 10%. Theo Hoµng Trung ChÝ (Trung Quèc) 1983, 1985 ®Ó t¨ng träng c¸ tr¾m cá dïng tinh bét cho ¨n tèt nhÊt 48% vµ chøng minh kh¶ n¨ng hÊp thô tinh bét cao h¬n nhiÒu so víi mì, nÕu hµm l−îng tinh bét 51,4% c¸ tr¾m sinh tr−ëng tèt. Tõ ®ã suy ra nguån cung cÊp n¨ng l−îng chñ yÕu cña c¸ tr¾m cá lÊy tõ ®−êng. ThiÕu ®−êng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bÞ ®×nh trÖ, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ nhiÒu còng ph¸t sinh ra bÖnh lý cho c¸, th−êng dÉn ®Õn lµm cho c¬ quan néi t¹ng bÞ tÝch luü mì g©y rèi lo¹n ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan, mì ®i vµo gan lµm s−ng gan, gan biÕn thµnh mµu nh¹t, bÒ mÆt gan s¸ng bãng. 1.3. BÖnh liªn quan ®Õn chÊt bÐo - lipid. - Mì lµ vËt chÊt chñ yÕu dù tr÷ nguån cung cÊp n¨ng l−îng cho c¬ thÓ c¸, 1 gram mì oxy ho¸ cung cÊp 9300 calo n¨ng l−îng. - Mì ë trong c¬ thÓ b¶o vÖ vµ cè ®Þnh c¸c c¬ quan néi t¹ng. - Mì lµ thµnh phÇn cÊu t¹o mµng cña mµng tÕ bµo. - Mì hoµ tan vitamin trong c¬ thÓ ®ång thêi nã cã t¸c dông chuyÓn ho¸ muèi vµ c¸c acid trong tói mËt. Mét sè acid bÐo lµm t¨ng søc ®Ò kh¸ng cho c¬ thÓ c¸, lµm m¸u ho¹t ®éng b×nh th−êng. -Trong thµnh phÇn thøc ¨n, nÕu sè l−îng mì thÝch hîp c¸ sinh tr−ëng nhanh, ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan kh«ng bÞ rèi lo¹n. C¸c loµi c¸ kh¸c nhau yªu cÇu l−îng mì kh«ng gièng nhau. Muèn x¸c ®Þnh hµm l−îng mì thÝch hîp trong khÈu phÇn thøc ¨n cÇn dùa vµo tÝnh ¨n cña c¸ vµ nguån thøc ¨n. c¸ d÷ kh¶ n¨ng hÊp thô mì trong thøc ¨n m¹nh h¬n c¸ ¨n thùc vËt thuû sinh th−îng ®¼ng. C¸ ¨n t¹p cã thÓ hÊp thô tèt mì vµ tinh bét lµm nguån n¨ng l−îng. Trong thøc ¨n nÕu thiÕu mì c¸ sinh tr−ëng chËm, v©y bÞ ®øt. Ng−îc l¹i trong thøc ¨n thµnh phÇn mì qu¸ cao lµm c¶n trë tÝch luü ®¹m, chÊt l−îng thÞt gi¶m, c¸ sinh tr−ëng chËm, mét sè c¬ quan néi t¹ng bÞ tho¸i ho¸. Nh×n chung trong thøc ¨n cña c¸ l−îng mì nªn d−íi 15%. §èi víi c¸ håi, trong thøc ¨n l−îng mì chØ trªn d−íi 5%. - Mì rÊt dÔ bÞ oxy ho¸, s¶n sinh ra c¸c s¶n phÈm ®éc cã h¹i cho søc khoÎ cña c¸, c¸ chÐp ¨n ph¶i mì bÞ oxy ho¸, sau 1 th¸ng cét sèng biÕn d¹ng, c¸ håi gan bÞ vµng vµ ph¸t sinh hiÖn t−îng thiÕu m¸u. Do ®ã ®Ó ®Ò phßng hiÖn t−îng trªn, khi chÕ biÕn thøc ¨n cho BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 411 c¸, khi cho ¨n míi bæ sung thµnh phÇn mì vµo, ®ång thêi cung cÊp sè l−îng vitamin E trong khÈu phÇn thøc ¨n. 1.4. BÖnh thiÕu c¸c muèi v« c¬ vµ c¸c nguyªn tè vi l−îng. Ca, P, K, Na, Mg, Fe, Co, Cu, Mn, Zn..lµ thµnh phÇn quan träng cÊu t¹o tæ chøc c¬ thÓ c¸ vµ chÊt xóc t¸c cña hÖ men, duy tr× ho¹t ®éng sinh lý trªn nhiÒu lÜnh vùc cña c¬ thÓ, nã gãp phÇn t¨ng nhanh tèc ®é sinh tr−ëng, ®Èy m¹nh qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt, t¨ng kh¶ n¨ng hÊp thô c¸c chÊt dinh d−ìng, do ®ã gi¶m sè l−îng thøc ¨n, duy tr× ¸p suÊt thÈm thÊu cña tÕ bµo. - C¸ cã thÓ hÊp thô muèi v« c¬ trong n−íc nh−ng chØ h¹n chÕ ë mét sè nguyªn tè nªn kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu v× vËy nguån muèi v« c¬ vµ c¸c yÕu tè vi l−îng ph¶i bæ sung vµo thµnh phÇn thøc ¨n. Nh×n chung Ca cã trong n−íc t−¬ng ®èi nhiÒu nªn nÕu kh«ng bæ sung vµo c¸ vÉn sinh tr−ëng b×nh th−êng. Cßn víi P, cÇn bæ sung sè l−îng 0,4% trong thµnh phÇn thøc ¨n cña c¸, nÕu thiÕu sù chuyÓn ho¸ thøc ¨n thÊp, c¸ sinh tr−ëng chËm, x−¬ng bÞ dÞ h×nh. - Thøc ¨n thiÕu Mg, c¸ chÐp b¬i léi yÕu, sinh tr−ëng chËm, l−îng Mg trong x−¬ng gi¶m, sau thêi gian c¸ sÏ chÕt. - Thøc ¨n thiÕu Fe, c¸ chÐp bÞ bÖnh thiÕu m¸u, thiÕu I2 c¸ håi bÞ bÖnh u tuyÕn gi¸p tr¹ng. - ThiÕu Cu c¸ chÐp con sinh tr−ëng chËm, nh−ng ng−îc l¹i qu¸ cao g©y thiÕu m¸u vµ còng øc chÕ sinh tr−ëng. - ThiÕu Mn, c¸ chÐp sinh tr−ëng chËm, ®u«i bÞ dÞ h×nh. C¸ håi thiÕu Mn c¬ thÓ rót ng¾n l¹i. 1.5. BÖnh thiÕu c¸c lo¹i Vitamin. Trong thøc ¨n cÇn cã mét l−îng Vitamin dï rÊt nhá nh−ng nÕu thiÕu sÏ lµm cho ho¹t ®éng cña c¸c hÖ men bÞ rèi lo¹n, c¸ gÇy yÕu, næi ®Çu ngöa bông, c¸ vËn ®éng kh«ng b×nh th−êng so víi ®éng vËt m¸u nãng th× ë c¸ thiÕu Viatamin ph¶n øng cã chËm h¬n. trong thøc ¨n nÕu hoµn toµn kh«ng cã Vitamin sau h¬n 1 th¸ng c¸ ngõng sinh tr−ëng, sau 3 th¸ng c¸ b¾t ®Çu gi¶m träng l−îng, m¾t låi, xung quanh vâng m¹c m¾t tô m¸u, søc ®Ò kh¸ng gi¶m, dÇn dÇn c¸ sÏ chÕt. NhiÒu ng−êi cho r»ng chøc n¨ng hÖ thÇn kinh bÞ ph¸ huû. Mçi lo¹i Vitamin cã chøc n¨ng kh¸c nhau nªn ¶nh h−ëng ®Õn c¸ còng kh¸c nhau. Trong thøc ¨n thiÕu Viatamin A, b¾t måi cña c¸ gi¶m, trao ®æi chÊt bÞ rèi lo¹n, mÊt s¾c tè, ë c¸ chÐp da vµ mang ch¶y m¸u, n¾p mang cong phång lªn, mµng da xung quanh n¾p mang vÆn vÑo, nh·n cÇu låi lªn. Vitamin D cã t¸c dông lµm cho c¸ sinh tr−ëng nhanh, tuyÕn sinh dôc thµnh thôc sím. Trong thøc ¨n thiÕu Viatmin C c¸ sinh tr−ëng chËm, hÖ sè thøc ¨n cao, cã hiÖn t−îng xuÊt huyÕt tõng vïng, c¸ bÞ dÞ h×nh. Nu«i l−¬n trong thøc ¨n thiÕu Vitmin C, l−¬n sinh tr−ëng chËm, da, v©y, ®Çu ®Òu cã hiÖn t−îng ch¶y m¸u. C¸ chÐp thøc ¨n thiÕu Vitamin C ¶nh h−ëng kh«ng lín do b¶n th©n c¬ thÓ tæng hîp ®−îc mét sè l−îng nhÊt ®Þnh. §èi víi Vitamin B cung cÊp thiÕu, kh¶ n¨ng b¾t måi cña c¸ gi¶m 4-5 lÇn, d¹ dµy Ýt tiÕt dÞch vÞ, ho¹t ®éng tiªu ho¸ vµ hÊp thô dinh d−ìng bÞ rèi lo¹n, l−îng tiªu hao oxy gi¶m, sinh tr−ëng chËm. Trong nhãm Vitamin B nÕu thiÕu Viatamin B1, B2, c−êng ®é b¾t måi cña l−¬ng gi¶m, sinh tr−ëng chËm, mÊt kh¶ n¨ng vËn ®éng, thiÕu Vitamin B6 sinh tr−ëng chËm, hÖ thèng thÇn kinh bÞ rèi lo¹n, thiÕu m¸u, h« hÊp nhanh, x−¬ng n¾p mang mÒm, bông tÝch n−íc. Bïi Quang TÒ 412 2. BÖnh dinh d−ìng ë t«m. 2.1. BÖnh thiÕu Vitamin C - héi chøng chÕt ®en. 2.1.1. T¸c nh©n g©y bÖnh. C¸c ®µn t«m nu«i th©m canh dïng thøc ¨n tæng hîp cã hµm l−îng Vitamin C thÊp kh«ng ®ñ l−îng bæ sung cho sinh tr−ëng cña t«m, t¶o vµ nguån kh¸c trong hÖ thèng nu«i. 2.1.2. DÊu hiÖu bÖnh lý vµ ph©n bè. DÊu hiÖu ®Çu tiªn thÊy râ vïng ®en ë c¬ d−íi ë líp vá kitin cña phÇn bông, ®Çu ngùc, ®Æc biÖt c¸c khíp nèi gi÷a c¸c ®èt. BÖnh nÆng vïng ®en xuÊt hiÖn trªn mang t«m vµ thµnh ruét. T«m bá ¨n, chËm lín. §µn t«m m¾c bÖnh m¹n tÝnh thiÕu Vitamin C cã thÓ bÞ chÕt tõ 1-5% hµng ngµy. Tû lÖ hao hôt tæng céng rÊt lín 80-90%. HiÖn t−îng bÖnh lý gièng bÖnh ¨n mßn, chØ kh¸c ë chç vá kitin kh«ng bÞ ¨n mßn. C¸c loµi t«m biÓn, t«m cµng xanh khi nu«i dïng thøc ¨n tæng hîp kh«ng ®ñ hµm l−îng Vitamin C cung cÊp cho t«m hµng ngµy. 2.1.3. ChÈn ®o¸n bÖnh. Dùa vµo c¸c dÊu hiÖu bÖnh lý. 2.1.4. Ph−¬ng ph¸p phßng trÞ bÖnh. Dïng thøc ¨n tæng hîp nu«i t«m cã hµm l−îng Vitamin C 2-3 g/1 kg thøc ¨n c¬ b¶n. L−îng Vitamin C ®−îc tÝch luü trong t«m lín h¬n 0,03 mg/1 g m« c¬, t«m sÏ tr¸nh ®−îc bÖnh chÕt ®en vµ cã søc ®Ò kh¸ng cao. Th−êng xuyªn bæ sung t¶o vµo hÖ thèng nu«i lµ nguån Vitamin C tù nhiªn rÊt tèt cho t«m. 2.2. BÖnh mÒm vá ë t«m thÞt. BÖnh th−êng x¶y ra ë t«m thÞt 3-5 th¸ng tuæi. Sau khi lét x¸c vá kitin kh«ng cøng l¹i ®−îc vµ rÊt mÒm nªn ng−êi ta gäi lµ héi chøng bÖnh t«m, nh÷ng con t«m mÒm vá yÕu, ho¹t ®éng dµy ®Æc vµ bÞ sinh vËt b¸m dµy ®Æc, t«m cã thÓ chÕt r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t. Theo Baticados vµ CTV (1986) ®· nhËn ®Þnh r»ng bÖnh mÒm vá ë t«m lµ do mét sè nguyªn nh©n nh−ng nguyªn nh©n ®¸ng quan t©m lµ c¸c muèi kho¸ng Canxi vµ Photphat trong n−íc vµ thøc ¨n thÊp. Cho t«m ¨n b»ng thÞt ®éng vËt nhuyÔn thÓ t−¬i víi tû lÖ 14% trong khÈu phÇn thøc ¨n ®· cho kÕt qu¶ tèt, lµm cho vá cøng l¹i, c¶i thiÖn ®−îc t×nh tr¹ng mÒm vá (Baticatos, 1986). BÖnh mÒm vá cã thÓ ¶nh h−ëng lín tíi n¨ng suÊt, s¶n l−îng vµ gi¸ trÞ th−¬ng phÈm cña t«m nu«i. BÖnh x¶y ra tõ cuèi th¸ng nu«i thø 2 ®Õn ®Çu th¸ng nu«i thø 3 vµ th−êng xuÊt hiÖn ë t«m nu«i mËt ®é cao 15-30 con/m3. BÖnh th−êng gÆp ë c¸c ao nu«i cña 3 miÒn B¾c, Trung, Nam. A B H×nh 386: A- t«m cµng xanh bÞ bÖnh mÒm vá; B- t«m só bÞ bÖnh mÒm vá BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 413 Ch−¬ng 12 bÖnh do m«i tr−êng §éng vËt thuû s¶n m¾c bÖnh do nhiÒu nguyªn nh©n g©y ra dÔ dµng nh×n thÊy ®· nghiªn cøu ë c¸c ch−¬ng trªn. Ngoµi ra c¸c yÕu tè t¸c ®éng vµo c¬ thÓ kh«ng ph¶i d−íi h×nh thøc ký sinh còng g©y nªn sù ph¸ huû chøc n¨ng ho¹t ®éng sinh lý b×nh th−êng cña c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n, lµm gi¶m kh¶ n¨ng ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ ®éng vËt thuû s¶n víi m«i tr−êng. C¸c yÕu tè nµy cã thÓ t¸c ®éng trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp ®Õn ®éng vËt thuû s¶n. Sù t¸c ®éng Êy cã thÓ do mét vµi yÕu tè riªng biÖt song phÇn lín lµ do t¸c ®éng tæng hîp cña nhiÒu yÕu tè bÖnh phi ký sinh ë c¸, t«m còng cã thÓ g©y nhiÒu tæn thÊt to lín cho ng−êi nu«i trång thuû s¶n (xem môc 3 - ch−¬ng 1). 1. BÖnh do yÕu tè v« sinh. 1.1. C¸, t«m bÞ bÖnh do c¸c yÕu tè c¬ häc. Yªó tè c¬ häc t¸c ®éng ®Õn c¸, t«m lµm cho c¸, t«m bÞ th−¬ng mµ c−êng ®é t¸c ®éng m¹nh nhÊt lµ ®èi víi c¸c c¬ quan quan träng nh− thÇn kinh, h« hÊp, tuÇn hoµn lµm rèi lo¹n tr¹ng th¸i sinh lý b×nh th−êng cña c¬ thÓ, lµm kh¶ n¨ng b¾t måi, kh¶ n¨ng trèn tr¸nh kÎ thï, søc ®Ò kh¸ng gi¶m dÇn, ®µn c¸, t«m bÞ gÇy yÕu, nÕu nÆng sÏ lµm c¸, t«m yÕu thËm chÝ cã thÓ lµm c¸, t«m chÕt hµng lo¹t. D−íi t¸c ®éng cña c¸c yÕu tè c¬ häc, thÇn kinh c¸, t«m bÞ chÊn ®éng, c¸, t«m ho¶ng sî b¬i léi hçn lo¹n, nh¶y lªn bê, va vµo c¸c vËt thÓ trong n−íc lµm c¸ trãc vÈy, ®øt v©y, da c¸ mÈn ®á, ch¶y m¸u, t«m g·y truú vµ c¸c phÇn phô dÉn ®Õn hiÖn t−îng viªm loÐt më ®−êng cho vi khuÈn, nÊm vµ ký sinh trïng ký sinh g©y bÖnh. 1.1.1. C¸, t«m bÞ th−¬ng do ®¸nh b¾t vµ vËn chuyÓn. Dïng ng− cô ®¸nh b¾t kh«ng thÝch hîp víi tõng lo¹i c¸, t«m hoÆc tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn dÔ lµm cho c¸, t«m bÞ th−¬ng. NÕu kiÓm tra c¸ bè mÑ cho ®Î, san c¸ h−¬ng, c¸ gièng...b»ng l−íi giai qu¸ th«, m¾t l−íi qu¸ lín cã thÓ lµm cho c¸ cã hiÖn t−îng m¾c v©y vµo l−íi, c¸c m¾t l−íi cßn gi÷ ngang c¬ thÓ c¸ g©y hiÖn t−îng “®ãng l−íi” lµm c¸ quÊy m¹nh, ®øt v©y, trÇy da, trãc vÈy. §èi víi c¸ bè mÑ sau bÞ th−¬ng th−êng kh«ng ®ñ søc tham gia ho¹t ®éng ®Î trøng. C¸ h−¬ng, c¸ gièng sau khi x©y s¸t th−êng bÞ c¸c bÖnh do vi trïng, nÊm g©y ra lµm cho c¸ chÕt hµng lo¹t. §èi víi t«m Êu trïng, t«m gièng, t«m bè mÑ ®Òu ph¶i cã dông cô thÝch hîp ®Ó ®¸nh b¾t, kh«ng sÏ lµm cho t«m bÞ sèc yÕu vµ cã thÓ chÕt. V× vËy khi ®¸nh c¸, t«m cÇn chän ng− cô thÝch hîp víi tõng ®èi t−îng. Thao t¸c ®¸nh b¾t còng cÇn chó ý ®Õn tËp tÝnh cña c¸c lo¹i kh¸c nhau. C¸ mÌ tr¾ng hay nh¶y, c¸ tr¾m cá b¬i léi nhanh, c¸ chÐp hay chói xuèng ®¸y ao, t«m gièng hay nh¶y... Tr−íc khi ®¸nh c¸, t«m ®Ó gi¶m th−¬ng tËt cßn ph¶i luyÖn c¸, t«m ®Ó chóng quen dÇn víi ®iÒu kiÖn chËt chéi, lµm quen víi ng− cô. C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña chóng nhÊt lµ giai ®o¹n c¸ bét, c¸ h−¬ng, c¸ gièng, c¸ bè mÑ, Êu trïng t«m, t«m gièng cÇn ®−îc ®Æc biÖt quan t©m trong qu¸ tr×nh ®¸nh b¾t, víi c¸ bét chØ vËn chuyÓn khi hÕt no·n hoµng. Lóc vËn chuyÓn lµm cho c¸ va ch¹m nhau, mÊt nhiÒu dÞch nhên ¶nh h−ëng ®Õn kh¶ n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ, s¾c tè da bÞ thay ®æi, chóng l¹i sèng trong ®iÒu kiÖn chËt chéi, søc khoÎ yÕu, tr¹ng th¸i sinh lý c¬ thÓ kh«ng b×nh th−êng nªn rÊt dÔ bÞ chÕt cã khi chÕt hµng lo¹t. Do ®ã ph¶i ®¶m b¶o ®Çy ®ñ oxy, kh«ng vËn chuyÓn lóc nhiÖt ®é qu¸ cao. Bïi Quang TÒ 414 1.1.2. C¸, t«m bÞ th−¬ng do chÊn ®éng qu¸ m¹nh. Dïng chÊt næ ®¸nh c¸, t«m th−êng g©y thiÖt h¹i cho c¸, t«m trong c¸c nguån n−íc, ngoµi c¸ bÞ chÕt cßn lµm cho rÊt nhiÒu loµi c¸ kh¸c bÞ th−¬ng nh− ®øt v©y, trãc vÈy, ch¶y m¸u, søc khoÎ gi¶m, kh¶ n¨ng b¾t måi vµ chèn tr¸nh kÎ thï kÐm. Kh«ng nh÷ng c¸ lín chÕt mµ còng lµm c¸ bÐ chÕt lµm thiÖt h¹i nguån lîi. TiÕng næ trong n−íc m¹nh cßn lµm chÊn ®éng lín, ph¸ huû hÖ thèng thÇn kinh cña c¸, lµm yÕu kh¶ n¨ng vËn ®éng, nÆng cã thÓ lµm cho c¸ chÕt mµ kh«ng ph¸t hiÖn ®−îc vÕt th−¬ng. Khi vËn chuyÓn b»ng ph−¬ng tiÖn th« s¬ nh− g¸nh bé, nhÊt lµ ®èi víi c¸ bét, c¸ h−¬ng nÕu thao t¸c kh«ng ®óng kü thuËt dÔ lµm cho chóng bÞ va ch¹m vµo thóng vµ vØ ®Ëy lµm bÞ th−¬ng, bÞ cho¸ng, cã khi b¾n ra ngoµi vµ chÕt. VËn chuyÓn b»ng « t«, nÕu ®−êng xa, xe chë nhÑ, ®−êng xÊu ®i qu¸ nhanh, c¸, t«m trong xe bÞ chÊn ®éng qu¸ nhiÒu còng cã ¶nh h−ëng xÊu ®Õn c¸, t«m nhÊt lµ víi c¸, t«m nhá, søc chÞu ®ùng kÐm th× t¸c h¹i cµng kÐm: Sù chÊn ®éng m¹nh vµ liªn tôc g©y cho c¸, t«m bÞ “say sãng”; c¸, t«m mÊt kh¶ n¨ng th¨ng b»ng vµ b¬i léi kh«ng b×nh th−êng, c¸, t«m næi ®Çu, ngöa bông. NÕu bÞ chÊn ®éng nhÑ th× sau 1 thêi gian, c¸, t«m cã thÓ håi phôc trë l¹i b×nh th−êng. 1.2. C¸, t«m bÞ bÖnh do nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp. C¸, t«m lµ ®éng vËt m¸u l¹nh nªn ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é m«i tr−êng n−íc ¶nh h−ëng rÊt nhiÒu ®Õn ®êi sèng cña chóng. NhiÖt th©n cña c¸, t«m thay ®æi theo nhiÖt ®é n−íc, th−êng chØ chªnh lÖch víi nhiÖt ®é n−íc kho¶ng 0,10C, lóc nhiÖt ®é m«i tr−êng n−íc gi¶m hay t¨ng ®ét ngét cã thÓ kÝch thÝch d©y thÇn kinh da lµm mÊt kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan, ph¸t sinh ra bÖnh, da biÕn ®æi tõ mµu s¸ng qua mµu tèi. c¸ chÐp gièng nhiÖt ®é n−íc ®ét nhiªn thay ®æi 12-150C c¸ n»m nghiªng lªn mÆt n−íc, mÊt kh¶ n¨ng b¬i léi. C¸ vÒn, c¸ chÐp, c¸ diÕc tõ m«i tr−êng 210C chuyÓn qua m«i tr−êng 1- 20C, c¸c phiÕn mang tr−¬ng phång, chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¬ quan h« hÊp, tuÇn hoµn bÞ ®×nh trÖ, sau 3 giê c¸ sÏ chÕt. C¸ ë trong m«i tr−êng n−íc lu«n lu«n vËn ®éng lµm cho c¬ thÓ to¶ nhiÖt nh−ng sù to¶ nhiÖt ®ã kh«ng bao nhiªu nªn th©n nhiÖt cña c¸ vµ nhiÖt m«i tr−êng chªnh lÖch kh«ng ®¸ng kÓ. VÝ dô khi c¸ diÕc vËn ®éng, th©n nhiÖt cã cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,2-0,30 C. C¸ håi vËn ®éng, th©n nhiÖt c¸ cao h¬n nhiÖt ®é n−íc 0,4-0,50C. C¸ ngõ cã hÖ m¹ch d−íi da ph¸t triÓn nªn nhiÖt th©n cña c¸ cao h¬n nhiÖt ®é m«i tr−êng lµ 100C. Mçi loµi c¸, t«m vµ mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña cïng mét loµi còng yªu cÇu nhiÖt ®é n−íc kh¸c nhau vµ cã giíi h¹n nhiÖt ®é thÝch øng kh¸c nhau. Trong kho¶ng nhiÖt ®é thÝch hîp, tr¹ng th¸i sinh lý cña c¬ thÓ c¸ b×nh th−êng, nÕu nhiÖt ®é m«i tr−êng ngoµi kho¶ng ph¹m vi thÝch øng th× trao ®æi chÊt c¬ thÓ c¸ bÞ rèi lo¹n chøc n¨ng ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan bÞ ph¸ huû cã thÓ lµm cho c¸, t«m chÕt. NhiÖt ®é thÝch hîp nhÊt cho sinh tr−ëng cña c¸ chÐp lµ 23-290C, ë nhiÖt ®é nµy, mäi qu¸ tr×nh sinh lý cña c¸, t«m diÔn ra tèt, c−êng ®é b¾t måi cña c¸, t«m cao. NÕu nhiÖt ®é gi¶m xuèng 150C th× c−êng ®é b¾t måi gi¶m 3-4 lÇn. C¸ r« phi thÝch hîp nhÊt ë nhiÖt ®é 25-300C, thÊp h¬n 200C hoÆc cao h¬n 350C, c−êng ®é b¾t måi ®Òu gi¶m. Tõ 6-140C lµ giíi h¹n thÊp vµ 37-420C lµ giíi h¹n nhiÖt ®é cao lµm cho c¸ r« phi bÞ chÕt. NhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña tuyÕn sinh dôc vµ ph¸t triÓn cña ph«i. NhiÖt ®é qu¸ thÊp, tuyÕn sinh dôc kh«ng ph¸t triÓn ®−îc. Trong qu¸ tr×nh Êp trøng, nhiÖt ®é thÊp trøng kh«ng në nh−ng ng−îc l¹i nhiÖt ®é cao, ph«i ph¸t triÓn bÞ dÞ h×nh vµ chÕt. BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 415 C¸ chÐp cho ®Î trong ®iÒu kiÖn thÝch hîp lµ 20-250C, c¸ mÌ 24-290C cho nªn trong sinh s¶n nh©n t¹o, cÇn quan t©m ®Õn yÕu tè nhiÖt ®é. Khi vËn chuyÓn c¸, t«m nhiÖt ®é trong c«ng cô vËn chuyÓn vµ ngoµi m«i tr−êng th−êng cã sù chªnh lÖch nhau, sù chªnh lÖch Êy cµng nhanh cµng tèt. NÕu nhiÖt ®é chªnh lÖch qu¸ cao, c¸, t«m cã hiÖn t−îng cho¸ng, kÕt qu¶ lµ sau khi th¶ c¸, t«m ra, c¸, t«m bÞ næi ®Çu, ngöa bông, mÊt kh¶ n¨ng ho¹t ®éng b×nh th−êng, da c¸, t«m mÊt mµu s¾c b×nh th−êng, v× vËy khi ®−a c¸, t«m tõ thuû vùc nµy qua thuû vùc kh¸c ph¶i chó ý ®Õn sù thay ®æi nhiÖt ®é, nªn th¶ c¸, t«m tõ tõ vµ ®iÒu hoµ nhiÖt ®é tõ trong c«ng cô vµ bªn ngoµi ®õng ®Ó chªnh lÖch qu¸ lín. VËn chuyÓn c¸, t«m ph¶i chän thêi tiÕt cã nhiÖt ®é thÝch hîp nÕu nhiÖt ®é kh«ng khÝ qu¸ cao, ph¶i cã biÖn ph¸p xö lý h¹ nhiÖt khi vËn chuyÓn. NhiÖt ®é n−íc chªnh lÖch trong vËn chuyÓn kh«ng qu¸ 2-30C; ë c¸, t«m lín, nhiÖt ®é thay ®æi kh«ng qu¸ 50C; c¸, t«m gièng kh«ng qu¸ 2-30C. Khi kiÓm tra kÐo vã hoÆc ®¸nh chµi c¸c ao nu«i t«m thêi gian 14-16giê ngµy n¾ng nãng (nhiÖt ®é kh«ng khÝ >350C), cã thÓ thÊy t«m só bÞ sèc nhiÖt th©n co l¹i (h×nh 387A) hoÆc t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu tr¾ng ®ôc (h×nh 387B) A B H×nh 387: A- t«m só bÞ cong th©n do sèc nhiÖt; B- t«m ch©n tr¾ng chuyÓn mµu tr¾ng do sèc nhiÖt. Bïi Quang TÒ 416 Trong qu¸ tr×nh vËn chuyÓn, khi nhiÖt ®é t¨ng th× kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi c¸c chÊt ®éc gi¶m vµ c¸, t«m yªu cÇu l−îng O2 tiªu hao cao. Qua nghiªn cøu ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é n−íc ®Õn kh¶ n¨ng chÞu ®ùng cña c¸ víi CO2, NH3, H2S vµ tiªu hao O2 cña mét sè loµi c¸ nu«i giai ®o¹n c¸ h−¬ng nh− b¶ng 33: B¶ng 48: Kh¶ n¨ng chÞu ®ùng víi CO2, NH3, H2S tiªu hao oxy ë giai ®o¹n c¸ h−¬ng cña mét sè loµi c¸ nu«i T0 O2 (mg/l) C¸ h−¬ng tr¾m cá CO2 (mg/l) C¸ h−¬ng mÌ hoa NH3 (mg/l) C¸ h−¬ng mÌ tr¾ng H2S (mg/l) C¸ h−¬ng mÌ tr¾ng 200 250 300 350 1,5 1,92 2,05 2,53 32,28 30,18 29,45 26,18 6,14 5,29 4,49 4,06 2,5 2,12 1,93 1,66 1.3. C¸ t«m bÞ bÖnh do thiÕu oxy. C¸ t«m sèng trong n−íc cÇn O2 ®Çy ®ñ ®Ó thùc hiÖn qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt. Tuy nhiªn mçi loµi c¸ t«m, mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn vµ ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c nhau, yªu cÇu l−îng oxy kh¸c nhau. Lóc l−îng oxy hoµ tan trong n−íc thÊp qu¸ giíi h¹n sÏ lµm cho c¸ t«m chÕt ng¹t. C¸ tr¾m cá, tr¾m ®en, c¸ mÌ tr¾ng, mÌ hoa th−êng hµm l−îng O2 hoµ tan trong n−íc 1 mg/l , c¸ b¾t ®Çu næi ®Çu ®Õn 0,4-0,6 mg/l, c¸ chÕt ng¹t. c¸ chÐp, c¸ diÕc chÕt ng¹t ë l−îng oxy hoµ tan 0,1-0,4 mg/l, c¸ vÒn 0,4-0,5 mg/l. §èi víi c¸c ao nu«i t«m khi m«i tr−êng ao nu«i hµm l−îng oxy hoµ tan thÊp h¬n 3mg/l lµ nguyªn nh©n lµm mang t«m chuyÓn mµu hång. NhiÒu ao nu«i t«m ë ven biÓn miÒn Trung vµ Nam Bé hµm l−îng oxy vµo ban ®ªm dao ®éng 1-2,8 mg O2/ml thËm chÝ cã lóc ®o b»ng kh«ng. HiÖn t−îng c¸ t«m chÕt ng¹t do thiÕu oxy x¶y ra ë nh÷ng ao hå n−íc tÜnh nhÊt lµ nh÷ng mÆt n−íc tÜnh nhiÒu mïn b· h÷u c¬ hoÆc bãn qu¸ nhiÒu ph©n h÷u c¬. Cã lóc O2 trong m«i tr−êng ®Çy ®ñ nh−ng CO2 qu¸ cao lªn ®Õn 80 mg/l ë nhiÖt ®é 20- 310C, CO2 trong m¸u c¸ kh«ng tho¸t ra ngoµi ®−îc lµm h«n mª thÇn kinh trung −¬ng. C¸ khã lÊy O2 hoµ tan trong n−íc, nÕu hµm l−îng CO2 trong n−íc 20 mg/l mµ c¸ næi ®Çu th× do n−íc thiÕu O2 lµ chñ yÕu. Mïa hÌ c¸, t«m dÔ bÞ næi ®Çu nhÊt lµ khi trêi sÊm sÐt mµ kh«ng cã m−a hay tr−íc m−a d«ng do ¸p suÊt kh« khÝ gi¶m thÊp O2 hµo tan vµo n−íc gi¶m lµm cho c¸, t«m næi ®Çu, hoÆc cã khi c¬n m−a gi«ng rÊt ng¾n, nhiÖt ®é n−íc ë tÇng mÆt gi¶m, tÇng ®¸y cao g©y ra hiÖn t−îng ®èi l−u, c¸c chÊt mïn b· h÷u c¬ ë tÇng ®¸y ®−îc ®¶o lªn t¨ng c−êng ph©n huû tiªu hao nhiÒu O2 ®ång thêi thÊy khÝ ®éc nh− H2S, NH3, CO2 lµm cho c¸ næi ®Çu. Nh÷ng ao, hå t¶o lo¹i ph¸t triÓn m¹nh, ban ngµy chóng tiÕn hµnh quang hîp s¶n sinh ra nhiÒu O2, nh−ng ng−îc l¹i vµo ban ®ªm trong qu¸ tr×nh h« hÊp, chóng l¹i lÊy nhiÒu O2 m«i tr−êng vµ th¶i ra nhiÒu CO2 dÔ lµm cho c¸ næi ®Çu. *TriÖu trøng c¸ bÞ bÖnh do thiÕu oxy. C¸ thiÕu dinh d−ìng th−êng næi lªn mÆt n−íc, ®íp kh«ng khÝ ®Ó h« hÊp gäi lµ hiÖn t−îng c¸ næi ®Çu. NÕu thiÕu d−ìng khÝ kÐo dµi th× m«i d−íi nh« ra, mµu s¾c trªn l−ng biÕn nh¹t. trong ao hå nu«i c¸, c¸ mÌ næi ®Çu tr−íc d¹ng ®«ng th× møc ®é t−¬ng ®èi nhÑ, tr¸i l¹i toµn bé c¸ trong ao næi ®Çu tõ 12 giê ®ªm vÒ tr−íc hoÆc trong n−íc b¬i lé to¸n lo¹n, t− thÕ c¬ thÓ lóc n»m th¼ng, lóc hóc ®Çu vµo bê chøng tá thuû vùc thiÕu O2 nghiªm träng, nÕu kh«ng cã biÖn ph¸p xö lý c¸ sÏ chÕt hµng lo¹t thËm chÝ chÕt toµn bé. thiÕu O2 kÐo dµi lµm cho c¬ thÓ c¸ thiÕu m¸u, sinh tr−ëng chËm hµm d−íi låi ra ngoµi. BÖnh häc thñy s¶n- PhÇn 4 417 Khi t«m bÞ bÖnh thiÕu oxy dÊu hiÖu ®Çu tiªn lµ næi ®Çu (h×nh 388A), d¹t vµo bê, chÕt tõ r¶i r¸c ®Õn hµng lo¹t, ®Æc biÖt l−îng t«m chÕt tËp trung vµo s¸ng sím. T«m bá ¨n v× kh«ng xuèng ®¸y ao b¾t måi do nång ®é oxy hoµ tan ë ®¸y thÊp. KiÓm tra thÊy mang t«m chuyÓn tõ mµu tr¾ng ngµ sang mµu hång (h×nh 388 B,C). B C H×nh 388: T«m só thiÕu oxy: A- næi ®Çu (mÉu t«m só nu«i ë Qu¶ng Ninh 2005); B,C- mang chuyÓn mµu hång (mÉut«m só nu«i ë Hµ TÜnh, 2003) Bïi Quang TÒ 418 *BiÖn ph¸p phßng ngõa. Ao hå nu«i c¸, t«m Çn tÈy dän s¹ch sÏ, n¹o vÐt bít bïn ®Ó l−îng bïn võa ph¶i sau ®ã ph¬i n¾ng ®¸y ao n−íc khi ®−a vµo −¬ng nu«i. Ph©n bãn cÇn ®−îc ñ kü vµ l−îng bãn tuú theo ®iÒu kiÖn thêi tiÕt vµ chÊt n−íc mµ ®iÒu chØnh cho thÝch hîp. Cho c¸, t«m nªn ¸p dông biÖn ph¸p 4 ®Þnh: ®Þnh chÊt l−îng, ®Þnh sè l−îng, ®Þnh thêi gian vµ ®Þnh ®Þa ®iÓm. nÕu thøc ¨n thõa, hµng ngµy nªn vít bá ®i. MÊt ®é c¸, t«m th¶ −¬ng nu«i, mËt ®é trøng Êp kh«ng nªn qu¸ dµy ®Ó ®¶m b¶o m«i tr−êng ®ñ O2. Th−êng xuyªn theo dâi sù biÕn ®æi cña m«i tr−êng ®Ó b¬m thªm n−íc s¹ch vµo ao, nÕu cã ®iÒu kiÖn th× dïng m¸y sôc khÝ ®Ó kÞp thêi bæ sung O cho ao −¬ng nu«i. 2 1.4. C¸ t«m bÞ bÖnh bät khÝ. ë trong n−íc, c¸c lo¹i khÝ qu¸ b·o hoµ cã thÓ lµm cho c¸ t«m bÞ bÖnh bät khÝ, c¸ cµng nhá cµng dÔ mÉn c¶m, th−êng bÖnh bät khÝ hay x¶y ra ë c¸ h−¬ng vµ c¸ gièng, t«m Êu trïng, t«m gièng. Nguyªn nh©n lµm cho chÊt khÝ trong n−íc b·o hoµ rÊt nhiÒu, th−êng ë thuû vùc n−íc tÜnh. Trong ao hå cã nhiÒu t¶o lo¹i, buæi tr−a trêi n¾ng nhiÖt ®é cao t¶o quang hîp m¹nh th¶i ra nhiÒu O , lµm cho O trong n−íc qu¸ b·o hoµ. Lóc O2 2 2 ®¹t ®é b·o hoµ 150% cã thÓ g©y bÖnh bät khÝ. Víi nhiÖt ®é 310C, hµm l−îng O2 14,4 mg/l ®é b·o hoµ 192% c¸ h−¬ng chiÒu dµi 0,9-1 cm bÞ bÖnh bät khÝ, hµm l−îng O2 24,4 mg/l, ®é b·o hoµ 225% c¸ h−¬ng cã kÝch th−íc 1,4-1,5 cm ph¸t sinh bÖnh bät khÝ. Do ph©n bãn qu¸ nhiÒu ch−a ñ kü nªn khi bãn vµo ao vÉn tiÕp tôc ph©n huû tiªu hao nhiÒu O 2 g©y thiÕu O ®ång thêi th¶i ra rÊt nhiÒu bät khÝ nhá H S, NH2 2 3, CH4, CO2...l¬ löng trong n−íc lÉn víi c¸c sinh vËt phï du, c¸, t«m nuèt vµo g©y bÖnh bät khÝ. Mét sè thuû vùc hµm l−îng CO2 qu¸ cao còng g©y bÖnh bät khÝ. Trong ao khi CO2 ®¹t ®é b·o hoµ 153,1-161,2% c¸ chÐp, c¸ diÕc cã kÝch cì 10 cm ph¸