Các điều kiện tự nhiên trong hình thành hồ chứa nhỏ trong vùng rừng

9 10 Ch−¬ng 1. C¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn h×nh thµnh hå chøa nhá trong vïng rõng 1.1 §Æc tr−ng chung cña tù nhiªn vïng rõng 1.1.1. VÞ trÝ ®Þa lý L·nh thæ xem xÐt ®−îc ®Æc tr−ng bëi hµng lo¹t c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn, cho phÐp coi nã nh− lµ mét bé phËn tù nhiªn ®éc lËp kÐo dµi theo vÜ ®é tõ thµnh phè Kiev ®Õn Xanh - Petecbua, cßn tõ t©y sang ®«ng hÑp dÇn vµ dÉn ®Õn thµnh phè Novgorod H¹. Vïng n»m gän trong phÇn t©y vµ trung t©m ®ång b»ng Nga gi÷a c¸c khèi Ban TÝch vµ Ucraina. Trong giíi h¹n cña nã cã c¸c thung lòng ®Þa ph−¬ng mang tªn Poozere, Poleskaia vµ Miserskaia. PhÝa ®«ng b¾c lµ d·y B¹ch Nga vµ cao nguyªn Trung Nga. C¸c ®Æc ®iÓm vÞ trÝ ®Þa lý nªu trªn t−¬ng øng víi vïng ®Þa lý rõng hçn hîp. Kh¸i niÖm nµy ph¶n ¸nh mäi tæ hîp ®Æc ®iÓm tù nhiªn l·nh thæ nghiªn cøu, nã thÓ hiÖn sù kh¸c biÖt ®Þa lý tù nhiªn mang tÝnh hµnh chÝnh tØnh: c¸c vïng t©y b¾c, trung t©m vµ phÝa nam. TÝnh kh«ng ®ång nhÊt vÒ ®Æc ®iÓm ®Þa chÊt ®Þa m¹o vïng rõng hçn hîp chi phèi sù ph©n chia c¶nh quan (®Þa lý tù nhiªn) c¸c tØnh: CËn H¾c H¶i, B¹ch Nga - Van §ai, TiÒn Poleskaia, Poleskaia, Trung Nga vµ tØnh Mesera. Ranh giíi vïng rõng hçn hîp tõ ranh giíi quèc gia phÝa t©y v¹ch t−¬ng ®èi theo tuyÕn Luxk - Zj−tomir - Kiev - Karatrev - Kaluga - Riazan - Murom - Novgorod H¹ - Iaroslav - Xanh - Petecbua. VÒ quan hÖ hµnh chÝnh vïng nµy thuéc : B¹ch Nga vµ vïng cùc b¾c Ucraina, CËn Ban TÝch, c¸c tØnh Kaliningrag, Brian, Smolen, Pskov, Tver, Moskva, Bladimir, phÇn lín Leningrad, Novgorod, Kaluzd, Gorki, Ivanov vµ Iaroslav. Trong lÜnh vùc kinh tÕ, vïng rõng chiÕm vÞ trÝ chñ ®¹o vµ quan träng trong quan hÖ c«ng n«ng nghiÖp nh− c¸c vïng Trung t©m, PhÝa T©y, CËn Ban TÝch, B¹ch Nga. DiÖn tÝch cña nã kho¶ng 2.5 triÖu km2 víi h¬n 60 triÖu d©n. Theo diÖn tÝch vïng chiÕm mét nöa phÇn l·nh thæ thuéc ¢u, cßn theo d©n sè v−ît c¶ c¸c quèc gia nh− Ph¸p vµ ý. 1.1.2 §Þa chÊt vµ ®Þa m¹o L·nh thæ khu vùc thuéc phÇn phÝa t©y b×nh nguyªn Nga, nÒn ®−îc bao phñ bëi mét líp trÇm tÝch phñ dµy kho¶ng vµi tr¨m mÐt ë phÇn n©ng vµ ®¹t tíi vµi ngh×n mÐt ë phÇn thung lòng. §Þa h×nh gèc ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c nÕp låi B¹ch Nga vµ Voronhet, thung lòng Bret, khóc uèn Pripiatski phÝa nam, nÕp lâm Ban TÝch phÝa t©y b¾c vµ nÕp lâm Moscova ë phÝa ®«ng, khóc uèn Dnheprov – Donhet ë vïng ®«ng nam. §Êt ®¸ trªn c¸c nÕp lâm thuéc kû Venda vµ Kainozoi. C¸c nÐt ®Þa chÊt ®Æc tr−ng cña vïng – sù ph¸t triÓn m¹nh c¸c bån trÇm tÝch Devon thuéc hÖ cac bon – sÐt. CÊu tróc ®Þa chÊt phøc t¹p tån t¹i ë phÝa nam l·nh thæ: tÝnh kh«ng ®ång nhÊt kiÕn t¹o chi phèi ngay c¶ sù kh¸c biÖt cÊu 11 12 tróc líp phñ. TrÇm tÝch bïn chñ yÕu lµ x¸c thùc vËt vµ bïn láng, Paleogen sái vµ s¹n c¸c cÊp h¹t kh¸c nhau. Tõ th−îng l−u s«ng Oka vµ Dnhep ®Õn phÝa b¸c theo ph−¬ng kinh tuyÕn lµ mét hÖ ®¸ gèc kÐo dµi (®¸ v«i vµ ®¸ domitit). T¹i vïng trung t©m cña b×nh nguyªn phæ biÕn chñ yÕu lµ trÇm tÝch Jura vµ bôi (sÐt n©u vµ c¸t nhá). TrÇm tÝch Vend vµ Camri cã ë nÕp låi Moscova vµ Ban TÝch. TrÇm tÝch Siluri (®¸ v«i vµ ¸ sÐt) thµnh mét d¶i nhá theo s−ên cùc ®Õn mòi Ban TÝch. Ho¹t ®éng cña sù ph©n t¸ch lôc ®Þa tõ t©y b¾c ®Õn ®«ng nam ®ãng mét vai trß lín trong sù h×nh thµnh c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt c«ng tr×nh toµn bé phÝa b¾c phÇn lôc ®Þa ¢u. H×nh thµnh mét kho¶ng réng lín gåm c¸c trÇm tÝch b¨ng hµ vµ l¾ng ®äng. Sù håi quy vµ vËn chuyÓn håi quy cã chu kú cña trÇm tÝch Van®ai cuèi cïng ¶nh h−ëng m¹nh ®Õn tÝnh b¶o toµn d¹ng ®Þa h×nh vµ c¸c tÝnh chÊt c¬ lý cña trÇm tÝch muén. §a sè ®Êt ®ãng b¨ng cã ®é dµy lín, ë thÓ r¾n, xèp vµ mµng máng. §Êt ®ãng b¨ng thuéc lo¹i ®Êt æn ®Þnh, dßn vµ ®é nÐn trung b×nh, v÷ng ch¾c khi tr−ît ch¶y. §Êt ®ãng b¨ng khèi sau cïng b¶o toµn tèt. §· nghiªn cøu kh¸ chi tiÕt c¸c ®Æc ®iÓm cÊu t¹o nh©n sinh ë CËn Ban TÝch vµ B¹ch Nga. Vai trß chÝnh cña líp phñ nh©n sinh lµ c¸c cÊu t¹o ãng ¸nh (b¨ng hµ), trÇm tÝch dßng ch¶y b¨ng, hå b¨ng vµ t¹o nªn ph«ng chung c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt c«ng tr×nh toµn khu vùc. XuÊt lé ®Êt nh©n sinh th−êng gÆp chñ yÕu trªn c¸c bê s«ng - T©y Dupna, Dnhep, Nheman. §Æc thï c¸c l¸t c¾t ®Þa chÊt ®−îc thÓ hiÖn kh«ng chØ sù cã mÆt vµ kÕt hîp cña c¸c d¹ng trÇm tÝch tæng hîp mµ cßn c¶ sù tån t¹i cña c¸c líp thµnh phÇn vá th¹ch quyÓn kh¸c nhau (cÊu t¹o líp vá s©u, ®¸ cuéi, ®Êt sÐt … ). VËy, ®èi víi ®iÒu kiÖn ë B¹ch Nga chñ yÕu theo møc ®é tham gia vµo cÊu t¹o l¸t c¾t ®Þa chÊt vá nh©n sinh lµ trÇm tÝch ®ãng b¨ng (52%), c¸t (35,8%), sÐt phiÕn (4%), vËt liÖu c¸t sái (4%). VÒ khÝa c¹nh ®Þa m¹o, toµn bé l·nh thæ khu vùc cã h−íng thiªn vÒ vïng ®Êt ®ãng b¨ng ®ång b»ng Nga, næi bËt vïng dßng ch¶y b¨ng hµ vµ tÝch tô cña trÇm tÝch ®Ö tø. VÒ phÝa nam lµ vïng kh«ng ®ãng b¨ng cña ®ång b»ng Nga, n¬i mµ ®Êt ®¸ gèc ®−îc phñ bëi ®Êt mïn thùc vËt. VÒ phÝa nam, theo tuyÕn Vinhius - Vologda, cÊu t¹o ®Çu tiªn máng h¬n, sau ®ã dÇn cã mét líp phñ dµy (phÇn phÝa nam Litva, B¹ch Nga, ngo¹i « Tverski, Smolen, Moscova) §é dµy líp ®Êt n¬i ®©y 3- 5 m, däc theo s−ên thung lòng tíi 10 m. 1.1.3. C¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu cña vïng C¸c ®iÒu kiÖn khÝ hËu cña vïng bÞ chi phèi bëi §¹i t©y d−¬ng vµ −u thÕ cña giã t©y Èm trong suèt n¨m. Ho¹t ®éng tÝch cùc cña hoµn l−u x¶y ra trªn l·nh thæ tõ 50 - 60 vÜ ®é b¾c, ®Æc thï bëi l−îng m−a n¨m cùc ®¹i (600 - 800 mm). ë ®©y kh«ng cã thêi kú ®ãng b¨ng m¹nh vµ kÐo dµi, thêi kú kh«ng ®ãng b¨ng tõ 200 -220 ngµy trong n¨m. Mïa hÌ h¬i l¹nh, ®«i khi cßn l¹nh víi giã th−êng xuyªn theo h−íng t©y vµ t©y nam t¹o nªn nh÷ng ®ît sãng lín trªn c¸c thuû vùc. §Þa h×nh ®ång b»ng, kh«ng cã c¸c khèi nói trªn vïng biªn khu vùc t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc x©m nhËp tù do c¸c khèi khÝ tõ nam ®Õn b¾c. CÊu tróc khÝ hËu nh− vËy g©y nªn tÝnh bÊt æn ®Þnh cña c¸c hiÖn t−îng khÝ hËu, thay ®æi th−êng xuyªn d¹ng thêi tiÕt vµ h−íng ho¹t ®éng cña giã. 1.1.4. §Þa lý thuû v¨n C¸c s«ng trong vïng thuéc c¸c l−u vùc biÓn Ban TÝch, H¾c H¶i vµ Caspia. §Ønh ph©n thuû n»m trªn cao nguyªn Van®ai lµ 13 14 ®iÓm khëi nguån cña c¸c s«ng Dupna, Dnhep vµ Vonga. S«ng cã nguån nu«i d−ìng hçn hîp víi −u thÕ cña tuyÕt tan lò xu©n. Von ga lµ s«ng lín nhÊt vµ nhiÒu n−íc nhÊt cña ®ång b»ng Nga vµ c¶ Ch©u ¢u, th−îng l−u cña nã c¾t ngang phÇn ®«ng cña vïng. C¸c nh¸nh lín nhÊt cña nã lµ Moscova, Oka. PhÝa nam cña vïng lµ th−îng l−u s«ng Dnhep vµ Pripiat. C¸c s«ng lín nhÊt cña l−u vùc Ban TÝch lµ t©y Dupna vµ Nheman. Vïng rõng ®−îc ®Æc tr−ng bëi sè l−îng lín nguån gèc hå. Tõ phÝa t©y sang phÝa ®«ng b¾c cña vïng rõng kÐo dµi mét d¹ng ®Æc tr−ng c¶nh quan thiªn nhiªn ®èi víi nã lµ c¶nh quan hå. 1.1.5 Sù kh¸c biÖt theo ®Þa giíi hµnh chÝnh tØnh VÒ khÝa c¹nh ®Þa chÊt c«ng tr×nh, trªn nÒn chung c¸c ®Æc thï tù nhiªn cÊp tØnh cña vïng, cã tÝnh ¶nh h−ëng cña c¸c khèi trÇm tÝch ®Ö tø, còng nh− c¸c qu¸ tr×nh ®éng lùc hiÖn ®¹i trong giíi h¹n vïng rõng hçn hîp chia ra bèn vïng ®éng lùc tù nhiªn: Ven biÓn, vïng hå B¹ch Nga vµ Van®ai, d·y B¹ch Nga vµ cao nguyªn Trung Nga, Vïng cùc (H×nh 1.1). §èi víi mçi vïng ®éng lùc tù nhiªn ®Æc tr−ng bëi c¸c ®Æc ®iÓm ®Þnh tÝnh vµ ®Þnh l−îng cña c¸c qu¸ tr×nh ®Þa m¹o hiÖn ®¹i: d¹ng, c−êng ®é vµ tÝnh chÊt biÓu hiÖn… §Æc ®iÓm riªng cña vïng ven biÓn chñ yÕu lµ ®ång b»ng c¸t vµ vá phong ho¸ víi c¸c cao nguyªn kh«ng qu¸ 200 m. Víi ®é s©u c¸c líp ®¸ v«i gÇn bÒ mÆt, hiÖn t−îng karst kh¸ ph¸t triÓn. T¹i ®©y chñ yÕu lµ c¸c hå kh«ng lín cã nguån gèc b¨ng hµ. C¸c thuû vùc lín nhÊt trong vïng lµ hå Ilmel, Tsusk, Pskov. Trong c¸c hå chøa t¸ch ra mét sè hÖ thèng hå bËc thang kh«ng lín trªn s«ng Daugava cho phÐp ph©n c¸c hå chøa bËc thang trong mét vïng ®éc lËp. Trong c¸c vïng kh¸c ph©n biÖt ra miÒn h¹ l−u s«ng Nheman. PhÇn l·nh thæ cßn l¹i ®−îc coi nh− lµ vïng ®éng lùc thiªn nhiªn víi hå chøa nhá chiÕm −u thÕ. C¸c qu¸ tr×nh bê hiÖn ®¹i trong vïng lµ c¸c qu¸ tr×nh lÊp ®Çy, sa kho¸ng vµ karst. Trong mét vµi khu vùc riªng biÖt cßn thÊy qu¸ tr×nh ®Þa chÊn. Ph¸t triÓn m¹nh c¸c qu¸ tr×nh träng lùc chi phèi mäi n¬i c¸c d¹ng ®Þa h×nh xãi. §ång thêi còng ph¸t triÓn qu¸ tr×nh tr−ît lë vµ båi tô c¸c ®−êng bê. Vïng hå n»m ë r×a vïng Van®ai, ®Æc thï bëi c¸c d¹ng ®Þa h×nh bÒn v÷ng ( gê l−în sãng) vµ c¸c lßng ch¶o cña v« sè hå. PhÝa t©y cña vïng gi¸p víi Ba Lan. Vïng gåm hµng lo¹t ®åi l−în sãng nhÊp nh« cÊu t¹o bëi nÒn ®Êt ®ãng b¨ng vÜnh c÷u. ë ®©y cã cao nguyªn cao nhÊt ®ång b»ng Nga lµ cao nguyªn Van®ai, n¬i khëi thuû s«ng Vonga vµ t©y Dupna, hå Selige lµ hå lín nhÊt. Vïng ®ång nhÊt vÒ tæng thÓ vµ t−¬ng øng víi ranh giíi tØnh tù nhiªn lµ rõng hçn hîp vïng hå Van®ai - B¹ch Nga. Trong thêi gian cña n¨m tæ hîp ®Þa m¹o b¨ng hµ dÇn t¹o thµnh d−íi ho¹t ®éng cña xãi mßn vµ tÝch tô, trong sè ®ã lµ c¸c qu¸ tr×nh bê ë c¸c hå (®−îc phñ bëi c¸c l¾ng ®äng) [84]. Gi¶i quyÕt quy luËt c¸c vïng ®Þa m¹o trong tØnh chi phèi bëi sù ph¸t triÓn theo giai ®o¹n b¨ng hµ Van®ai, x¸c ®Þnh viÖc xuÊt hiÖn vµ h×nh thµnh c¸c nhãm hå lín hiÖn ®¹i ( Braslav, Usats, Disnai, Druksai, Siveris, Rusonu, hå cao nguyªn Latgan vµ c¸c hå kh¸c). C¸c thung lòng s«ng hÑp thuËn lîi cho viÖc x©y dùng c¸c hå chøa. NhiÒu nhãm hå chøa ®−îc ®iÒu tiÕt ( Braslav, Drisvat, Lubano, Ezerise vµ c¸c hå kh¸c).TÝnh hiÖu qu¶ cña t−íi tiªu vµ viÖc sö dông tµi nguyªn n¨ng l−îng c¸c s«ng nhá trong vïng khi x©y dùng ®ñ sè l−îng c¸c hå chøa. ChØ riªng trªn l·nh thæ B¹ch Nga (l−u vùc t©y Dupna) trong 15 - 20 n¨m tíi quy ho¹ch x©y dùng h¬n 300 hå chøa d¹ng hå vµ hå s«ng. Trong vïng hå 15 16 cã c¸c hå chøa th−îng l−u x©y dùng tõ thÕ kû XIX, ch¼ng h¹n nh− hå chøa Th−îng Vonga trªn c¸c hå Sterzd, Veslux, Peno vµ V«nga ®−îc thµnh lËp tõ n¨m 1843. H×nh 1.1 C¸c vïng ®éng lùc tù nhiªn vïng rõng I - CËn biÓn; II - Vïng B¹ch Nga _ Van ®ai; III - Vïng nói B¹ch Nga vµ Cao nguyªn Trung Nga; IV - Vïng cùc Trong tØnh chó ý ®Õn vïng thung lòng s«ng Nheman (Kaunac) vµ th−îng l−u, trung l−u s«ng t©y Dupna. Trªn s«ng t©y Dupna quy ho¹ch x©y dùng c¸c hå chøa Daugapin, Ecabpin vµ Viteb víi dung l−îng n−íc h¬n 800 triÖu m3 nh−ng viÖc thiÕt kÕ vµ x©y dùng c¸c c«ng tr×nh nµy bÞ ngõng l¹i do sù ph¸ huû sinh th¸i bëi chóng. §èi víi hå chøa Pozeoria ®Æc tr−ng bëi d¹ng ph¸ huû vµ båi tô bê. Kh¸c víi c¸c hå chøa trªn s«ng, c¸c qu¸ tr×nh bê trªn c¸c hå chøa trªn hå cã c¸c ®Æc ®iÓm riªng mµ ®Õn nay cßn ch−a ®−îc nghiªn cøu t−êng tËn. Vïng ®åi B¹ch Nga vµ cao nguyªn Trung Nga ®−îc khai ph¸ nhiÒu nhÊt. Trong giai ®o¹n ®Çu tiªn cña qu¸ tr×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch GOEPLO ®· x©y dùng kªnh ®µo Moscova vµ x©y dùng hå chøa cho môc ®Ých thuû ®iÖn. Trong vïng cã mét sè hå chøa kh¸ lín ë Th−îng Vonga (Ivanov, Uglis), Vilei vµ Zaslav thuéc hÖ thèng n−íc Vilei - Minsk, hµng lo¹t c¸c hå chøa víi môc ®Ých kh¸c nhau ë ngo¹i « Moscova. Do mèi quan hÖ víi vÞ trÝ ®−êng ph©n thuû vïng nµy, ë ®©y chñ yÕu lµ c¸c s«ng nhá, nªn vïng nµy gåm c¸c hå nhá vµ võa. §Þa h×nh vïng ®Æc tr−ng bëi sù thiÕu hôt c¸c d¹ng tÝch tô - b¨ng hµ tù nhiªn: nã ph¸t triÓn trªn trÇm tÝch b¨ng hµ nh−ng nguån tÝch tô b¨ng hµ cã kÝch th−íc lín vµ trung b×nh. Trong vïng chøa c¸c tØnh tù nhiªn s¸t cùc (T©y - B¹ch Nga, §«ng - B¹ch Nga, CËn cùc) vµ Trung Nga. §¸y hå chøa trong vïng nµy thÓ hiÖn râ rµng c¸c l¸t c¾t s©u cña thung lòng s«ng. C¸c bê cã cÊu tróc ®Þa m¹o phøc t¹p. C¸c hå chøa trªn b×nh ®å cã kÝch th−íc d·n víi th©n ®Ëp réng. Sù ®a d¹ng cña c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn vµ ®Æc biÖt lµ ®Þa chÊt - ®Þa m¹o x¸c ®Þnh sù h×nh thµnh bê d¹ng s«ng. Trªn c¸c hå chøa nµy chñ yÕu lµ c¸c bê båi xãi. Vïng ®éng lùc tù nhiªn ë cùc gåm c¸c vïng rõng B¹ch Nga vµ Ucraina vµ rõng hçn hîp Mesera. N¬i nµy chiÕm −u thÕ lµ tÝch tô ®Çm lÇy, hå , hå tÝch tô vµ c¸c ®ång b»ng ®ãng b¨ng. Vïng cùc B¹ch Nga vµ Ucraina cã ®é cao tuyÖt ®èi trong kho¶ng 100 - 200 m vµ ®Æc tr−ng bëi ®é cao, ®Çm lÇy vµ c¸c d¹ng than 17 18 bïn. Sù kh¸c biÖt nµy lµ do c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt vµ lÞch sö h×nh thµnh chi phèi. B×nh nguyªn Mesers cã ®é cao nhá h¬n (100 - 200 m) vµ ®ang tr¶i qua giai ®o¹n thuû vùc s¾p ®ãng b¨ng. Kh¸c so víi vïng cùc, c¸c trÇm tÝch ®ãng b¨ng ®−îc b¶o toµn tèt h¬n vµ trong ®Þa h×nh hiÖn ®¹i thÓ hiÖn d−íi d¹ng c¸c ®åi thÊp. Hå chøa trong vïng, tÊt nhiªn, ®Ó cho môc ®Ých thuû lîi th−êng cã bê thÊp vµ lâm. T¹i ®¸y thung lòng vµ theo c¸c bê chøa phæ biÕn c¸c trÇm tÝch hå bë rêi hiÖn ®¹i. Hå chøa yªu cÇu n¹o vÐt th−êng xuyªn. Trong thµnh t¹o ®¸y vµ bê lßng ch¶o chñ yÕu lµ trÇm tÝch s¹n vµ nh− lµ mét ®Æc thï ®èi víi hå chøa vïng cùc bê d¹ng trung lËp ( ngËp vµ lÇy). T¹i vïng th©n ®Ëp víi ho¹t ®éng kh¸ tÝch cùc cña giã d¹ng bê tÝch tô chiÕm −u thÕ. TÝnh b»ng ph¼ng vµ lÇy léi cña vïng kh«ng cho phÐp x©y dùng ë ®©y c¸c hå chøa lín. V× vËy t¹i ®©y chñ yÕu lµ c¸c hå chøa nhá vµ võa dung tÝch kh«ng qua 50 triÖu m3. Nh− vËy, t¹i vïng rõng phÇn ch©u ¢u cña ®Êt n−íc dÊu hiÖu vïng chñ yÕu lµ c¸c hå chøa nhá vµ võa. Chóng thÓ hiÖn trong c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn, ®Þa chÊt vµ th¹ch häc bê, ®¸y, c¸c qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i vµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c. Hå chøa, vÒ phÇn m×nh, dÊu hiÖu ®−îc tËp hîp vµo ba nhãm ®éng lùc tù nhiªn. §iÒu nµy cho phÐp nãi vÒ c¸c hå chøa nhá vµ võa vïng ®ång b»ng ven biÓn, d¹ng hå c¸c cao nguyªn trung t©m kiÓu cùc. 1.2 H×nh th¸i häc vµ §o ®¹c h×nh th¸i hå chøa Nghiªn cøu ®o ®¹c h×nh th¸i lßng ch¶o c¸c thuû vùc lµ mét trong nh÷ng ph−¬ng ph¸p nhËn biÕt qu¸ tr×nh g©y nªn bëi c¸c thay ®æi ®Þa m¹o. "Mäi ®o ®¹c ®Òu kÌm theo sai sè vµ nhËn biÕt ®−îc trong kÕt qu¶ nghiªn cøu vµ b¶n th©n sù biÕn ®æi cïng víi quy luËt g©y ra nã" [85]. Theo §. V. Muraveiski, mét trong nh÷ng ng−êi s¸ng lËp ngµnh ®o ®¹c h×nh th¸i, mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña kiÓu ®Þa h×nh lßng ch¶o cÇn ph¶i ®−îc ph©n biÖt vÒ néi t¹i víi chÊt l−îng cña chÝnh nã, cã thÓ ®−îc c«ng nhËn trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c nguyªn tè ®o ®¹c h×nh th¸i chÝnh ®èi t−îng ®ã. Theo ph©n lo¹i hå chøa dùa trªn mèi t−¬ng quan gi÷a diÖn tÝch vµ thÓ tÝch cña chóng, thuû vùc víi thÓ tÝch ch−a ®Õn 1 km3 ®−îc ph©n chia ra lo¹i nhá, võa vµ trung b×nh (b¶ng 1.1 ) [1]. §èi víi ®iÒu kiÖn ®ång b»ng, theo c¸c ph−¬ng ph¸p ®ang ®−îc ¸p dông cho hå chøa gåm c¸c thuû vùc nh©n t¹o víi thÓ tÝch n−íc h¬n 1 triÖu m3. C¸c thuû vùc víi thÓ tÝch nhá h¬n ®−îc gäi lµ ao hå vµ ë ®©y kh«ng ®−îc xem xÐt. B¶ng 1.1 Ph©n lo¹i hå chøa theo kÝch th−íc (tæng thÓ tÝch vµ diÖn tÝch) [1] CÊp hå chøa ThÓ tÝch (km3) DiÖn tÝch mÆt n−íc ( km2) Cùc lín H¬n 50 H¬n 5000 RÊt lín 50 - 10 5000 - 500 Lín 10 - 1 500 - 100 Trung b×nh 1 - 0,1 100 - 20 Kh«ng lín 0,1 - 0,01 20 - 2 Nhá 0,01 - 0,001 2 - 0,5 C¸c hå chøa phæ biÕn h¬n c¶ ë vïng rõng lµ nhá, võa vµ trung b×nh víi thÓ tÝch n−íc d−íi 1 km3 vµ diÖn tÝch nhá h¬n 100 km2. Trong t−¬ng lai, viÖc x©y dùng chóng ë miÒn ®ång b»ng lµ thùc tÕ vµ hiÖu qu¶ h¬n c¶. Trong c¸c chØ tiªu ®o ®¹c h×nh th¸i lßng ch¶o c¸c hå chøa võa t¸c ®éng ®Õn chÕ ®é thuû v¨n cña chóng vµ t−¬ng øng ®Õn qu¸ tr×nh bê cã ý nghÜa nhÊt lµ 19 20 d¹ng chÐn, ph©n bè ®é s©u, tû lÖ phÇn n−íc s©u vµ n−íc n«ng. Theo c¸c ®Æc ®iÓm nh− vËy trong giíi h¹n khu vùc ®ang ®−îc xem xÐt chia ra bèn d¹ng hå chøa (b¶ng 1.2). B¶ng 1.2. D¹ng ho¸ c¸c hå chøa nhá KiÓu hå chøa D¹ng ®iÒu tiÕt ChÕ ®é mùc n−íc §é s©u m Tû sè vïng n−íc n«ng vµ s©u ChØ sè ngËp m2/m3 DiÖn tÝch km2 ThÓ tÝch triÖu m3 1. Nhá, n«ng 1a Ngµy æn ®Þnh ≤ 2 0,5 0,5-5 §Õn 10 1b Mïa æn ®Þnh ≤ 2 0,5 10-15 10-20 2. Nhá, kh«ng lín, kh«ng s©u 2a ¦u thÕ mïa æn ®Þnh 2-3 1-2 0,35-0,5 0,5-10 §Õn 5 2b ¦u thÕ mïa æn ®Þnh 2-3 1-2 0,35-0,5 20-25 50-60 3. Trung b×nh, võa, phøc t¹p 3a Mïa Kh«ng O§ >3 >2 <0,35 5-25 30-70 3b Mïa Kh«ng O§ >3 >2 <0,35 25-35 70-100 4. Trung b×nh, kh«ng s©u, ®¬n gi¶n 4a NhiÒu n¨m Kh«ng O§ ≥3 GÇn 2 ≤ 3 100 100-250 Ghi chó: 1a - Hå chøa nhá, n«ng, b·i båi thÊp 1b - Hå chøa nhá, cã b·i båi 2a - Hå chøa nhá, kh«ng s©u, b·i båi thÊp 2b - Hå chøa kh«ng lín, b·i båi kh«ng s©u 3a - Hå chøa d¹ng hå trung b×nh, phøc t¹p 3b - Hå chøa d¹ng hå trung b×nh, phøc t¹p vµ lßng ch¶o tù nhiªn 4a - Thung lòng trung b×nh D¹ng thø nhÊt gåm c¸c hå chøa nhá chñ yÕu lµ c¸c thuû vùc n−íc n«ng b·i båi thÊp víi ®é s©u trung b×nh nhá h¬n 2 m vµ tû lÖ phÇn n−íc n«ng vµ n−íc s©u nhá h¬n 1. ChØ tiªu ngËp bé phËn kh¸ cao (h¬n 0.5). Sù kÕt hîp c¸c nh©n tè ®o ®¹c h×nh th¸i nh− vËy cho phÐp thµnh lËp trong ®ã c¸c ®iÒu kiÖn sinh th¸i thuËn lîi ®ãi víi sù ph¸t triÓn thùc vËt ngËp n−íc vµ bïn ho¸ ®¸y. Trong thùc tÕ x©y dùng hå chøa, ®Æc biÖt lµ c¸c b×nh nguyªn vïng cùc, hay gÆp nhÊt lµ chuÈn gi¶ thiÕt ngËp bé phËn trªn c¬ së tÝnh to¸n ®Æc ®iÓm ®Þa h×nh, c¸c tham sè hå chøa vµ c¸c qu¸ tr×nh dù b¸o trong vïng bÞ ngËp. Sù ngËp Ýt nhÊt t¹o ra víi ®é s©u trung b×nh 2,0 - 3,5 m, t−¬ng øng víi ngËp bé phËn 0,30 - 0,50 m3/m2. Nhãm thø hai gåm c¸c hå chøa d¹ng s«ng võa vµ trung b×nh víi ®é s©u trung b×nh 2 - 3 m vµ chØ sè ngËp thÊp (0,30 - 0,50 m3/m2). TÝnh chÊt ngËp cña thung lòng chi phèi viÖc h×nh thµnh chiÒu réng c¸c ®Ëp kh«ng lín, träng sè riªng cña nã trong thÓ tÝch vµ diÖn tÝch tæng céng cña thuû vùc v−ît 2-10 lÇn phÇn th−îng (s«ng) cña hå chøa. Hå chøa s©u nhÊt thuéc nhãm thø ba gåm c¸c hå chøa d¹ng s«ng râ rµng còng nh− c¸c hå chøa d¹ng hå, hå s«ng ®Æc thï cho vïng hå B¹ch Nga - Van®ai vµ vïng cao nguyªn ph©n thuû. Hå chøa d¹ng nµy kh«ng lín vÒ diÖn tÝch (30-70 km2) vµ cã b−íc sãng nhá. HiÖu qu¶ t−¬ng tù ®¹t ®−îc ngay c¶ khi x©y dùng hå chøa trong c¸c b×nh nguyªn cùc vµ Mesers víi c¸c bê v÷ng bÒn cã phÇn tr¨m cao ( Krasnoslobod, Venlut, Pogost vµ c¸c hå kh¸c). Sù thµnh t¹o c¸c hå chøa trªn nÒn t¶ng c¸c hå dÉn tíi viÖc t¨ng c−êng qu¸ tr×nh bê. Khi ®ã ®Æc ®iÓm th¹ch häc vµ tÝnh 21 22 chÊt s−ên lßng ch¶o, ®−êng ngËp cña thÒm hå vµ kÝch th−íc cña chóng cã ý nghÜa lín. Khi ngËp c¸c lßng ch¶o hå hay khi n©ng mùc n−íc thÒm c¸c hå ®ang tån t¹i cã thÓ lµm c¬ së cho viÖc h×nh thµnh c¸c b·i c¹n trong t−¬ng lai, ®iÒu nµy thóc ®Èy nhanh qu¸ tr×nh æn ®Þnh thay ®æi ®−êng bê. Ph©n tÝch c¸c chØ tiªu h×nh th¸i vµ ®o ®¹c h×nh th¸i c¸c hå chøa d¹ng hå hiÖn h÷u chøng tá r»ng sù d©ng mùc n−íc hå tõ 2 - 4 m trong ®a sè c¸c tr−êng hîp kh«ng g©y diÖn tÝch ngËp lín. Trong khi ®ã, sù ngËp thÒm hå hoµn toµn kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn ®é s©u trung b×nh cña thuû vùc míi (b¶ng 1.3). B¶ng 1.3. Tû sè c¸c chØ tiªu ®o ®¹c h×nh th¸i hå vïng Poozeria B¹ch Nga vµ c¸c d¹ng lßng ch¶o c¨n b¶n cña chóng D¹ng hå §é s©u cùc ®¹i, m §é s©u trung b×nh, m DiÖn tÝch km2 D¹ng lßng ch¶o Hå n«ng víi lßng ch¶o ®¬n gi¶n 5 3 kh¸c nhau karst, cöa s«ng, d¹ng sãt Hå võa kh«ng s©u §Õn 20 4-6 2 §¸y bµo mßn phøc t¹p Hå kh«ng s©u, diÖn tÝch lín 11-13 5-6 10 Cöa s«ng Hå s©u võa, diÖn tÝch lín 20-25 6-9 10 Cöa s«ng, phøc t¹p Hå s©u kh«ng lín 25 9 3 §¸y bµo mßn phøc t¹p HÖ thèng chØ tiªu h×nh th¸i dÉn trong b¶ng 1.4 vµ 1.4a lµ c¸c tham sè ®Æc tr−ng vÒ chiÒu dµi, bÒ mÆt, khèi n−íc, d¹ng lßng ch¶o vµ trao ®æi n−íc hå chøa nhá c¸c vïng tù nhiªn kh¸c nhau cña khu vùc rõng. 1.3 c¸c §iÒu kiÖn ®Þa chÊt c«ng tr×nh Phï hîp víi c¸c ®Æc ®iÓm tù nhiªn ®èi víi c¸c hå chøa vïng rõng ®Æc tr−ng sù kh¸c biÖt trong c¸c ®iÒu kiÖn ®Þa chÊt c«ng tr×nh. C¸c hå chøa phÇn phÝa t©y vµ trung t©m l·nh thæ ®−îc nghiªn cøu tèt h¬n. D¹ng vµ cÊu tróc thung lòng s«ng còng nh− c¸c lßng ch¶o hå quyÕt ®Þnh phÇn lín tíi ®é cao th©n ®Ëp vµ b·i ngËp khi x©y dùng hå chøa. C¸c hå chøa vïng ph©n thuû cã b·i ngËp nhá nhÊt vµ ®é cao n−íc d©ng lín nhÊt, ë vïng ven biÓn vµ c¸c ®ång b»ng b¨ng hµ cã b·i ngËp lín h¬n. B·i ngËp cùc ®¹i vµ d©ng nhá quan s¸t thÊy ë ®iÒu kiÖn vïng cùc. VËn tèc vµ tÝnh chÊt xãi lë phô thuéc vµo c¸c tÝnh chÊt c¬ lý cña ®Êt ®¸ n»m trªn bê vµ ®¸y hå chøa. Trong c¸c chØ tiªu ®ang tån t¹i, ®Æc tr−ng cho tÝnh chÊt c¬ lý cña ®Êt ®¸: thµnh phÇn c¬ giíi, ®é rçng, mËt ®é, ®é Èm, hÖ sè thÊm, gãc nghiªng tù nhiªn vµ bÒ mÆt cã ý nghÜa lín nhÊt. VÒ thµnh phÇn cÊu t¹o vá nh©n sinh ®Êt ®¸ t¹o bê chñ yÕu lµ c¸c trÇm tÝch b¨ng hµ gåm c¸t, sÐt phiÕn, vËt liÖu ®¸ sái hçn hîp. SÐt b¨ng hµ cã cÊp h¹t c¸c phÇn tö 0.25 - 0.1 mm bao gåm c¸t cã kÝch cì kh¸c nhau. VÒ mËt ®é mäi lo¹i ®Êt hÇu nh− kh«ng cã sù kh¸c biÖt. Tuy nhiªn ®é rçng cña c¸c lo¹i c¸t lín so víi ®Êt ®ãng b¨ng t¨ng tõ 2 - 3 lÇn, vµ ®é ngËm n−íc - mét vµi lÇn. §é cao mao dÉn d©ng lín nhÊt ®èi víi c¸t nhá vµ mÞn lµ 30 - 35 cm, ®Êt c¸t lµ 80 cm. Khi lë, c¸c ®Êt ®¸ t¹o bê xuÊt hiÖn c¸c phÇn tö sÐt vµ cuéi. VÒ sù xuÊt hiÖn cña chóng cã thÓ bµn ®Õn thµnh phÇn c¬ giíi, tÝnh tr¬n, chèng tr−ît, gãc nghiªng c¸c vØa ®Êt. Gi¸ trÞ lín nhÊt cña chØ sè tr¬n cã ë ®Êt sÐt. Tuy nhiªn c¸c nghiªn cøu ®−a ra chøng tá sù ph©n ho¸ tÝnh tr¬n theo mÆt n»m ngang víi gi¸ trÞ cùc ®¹i ë khu vùc l¾ng ®äng. 23 24 Bån thu riªng 2 0 0 7 , 1 3 3 0 9 , 2 2 3 3 5 , 2 2 8 2 , 8 6 3 6 , 4 1 2 9 6 , 4 1 2 4 5 , 7 1 3 6 6 , 7 6 1 3 , 1 8 2 3 , 5 2 4 1 , 0 9 0 6 , 0 5 0 6 , 9 3 0 1 , 1 1 2 5 1 , 5 DiÖn tÝch bån thu ®Õn CT 8 4 7 5 0 8 2 4 0 0 8 1 5 0 0 7 5 5 7 0 0 1 0 8 9 8 7 3 4 1 0 8 4 0 1 1 2 0 4 5 3 1 1 7 0 3 6 5 2 4 9 1 1 4 0 ChØ sè ngËp 0 , 1 2 0 , 1 6 0 , 0 7 0 , 1 9 0 , 4 2 0 , 3 9 0 , 4 5 0 , 2 5 0 , 6 2 0 , 7 8 0 , 9 2 0 , 5 8 0 , 4 4 0 , 5 0 0 , 8 3 Tû lÖ n«ng s©u 6 , 1 5 3 , 6 1 4 , 6 2 1 , 0 1 , 2 2 , 6 0 , 8 0 , 7 0 , 4 0 , 3 0 , 2 0 , 5 1 , 3 0 , 2 0 , 1 S©utrªn2m 3 6 , 3 1 9 , 5 2 8 , 7 1 , 3 6 0 , 6 1 0 , 6 1 0 , 3 2 0 , 2 2 0 , 4 2 0 , 2 8 0 , 2 6 0 , 4 1 0 , 4 1 0 , 1 4 0 , 0 8 S©u tíi 2m 5 , 9 5 , 4 6 , 2 1 , 3 1 0 , 5 0 0 , 2 3 0 , 3 8 0 , 3 3 0 , 9 5 1 , 0 8 1 , 6 2 0 , 7 7 0 , 3 1 0 , 6 6 0 , 9 1 MNC 3 2 , 3 2 0 , 6 2 3 , 3 - - 0 , 8 0 - 0 , 3 4 1 , 3 0 1 , 1 2 - 1 , 0 6 - - - D i Ö n t Ý c h m Æ t n − í c , k m 2 MNDBT 4 2 , 2 2 4 , 9 3 4 , 9 2 , 6 7 1 , 1 0 0 , 8 4 0 , 7 0 0 , 3 5 1 , 3 7 1 , 3 6 1 , 8 8 1 , 1 8 0 , 7 2 0 , 8 0 0 , 9 9 ChØ tiªu DT 0 , 9 7 0 , 9 9 0 , 9 9 0 , 4 8 0 , 9 0 0 , 3 8 0 , 6 1 0 , 8 3 0 , 5 4 0 , 5 7 0 , 7 2 0 , 8 9 0 , 8 9 0 , 7 5 0 , 3 8 Chia ®−êng bê 1 , 3 1 , 3 1 , 3 1 , 7 1 , 4 1 , 3 1 , 1 1 , 3 1 , 3 1 , 3 1 , 1 1 , 3 1 , 1 1 , 2 1 , 1 §−êng bê 7 5 8 6 1 3 2 2 6 , 6 0 2 0 , 9 0 1 4 , 1 8 7 , 5 0 1 1 , 0 2 1 6 , 3 5 9 , 0 5 1 2 , 1 1 1 7 , 9 5 1 0 , 8 5 5 , 2 0 7 , 9 6 §µ sãng 8 , 0 6 , 2 9 , 3 1 , 2 3 1 , 8 5 0 , 3 5 0 , 7 5 0 , 7 9 0 , 7 2 1 , 0 5 1 , 6 0 1 , 8 5 1 , 4 3 1 , 7 5 0 , 5 0 T¹i ®Ëp 3 , 5 1 , 3 3 , 0 0 , 7 0 0 , 3 0 0 , 1 2 0 , 2 0 0 , 1 5 0 , 4 0 0 , 1 5 0 , 4 1 0 , 2 8 0 , 4 0 0 , 5 6 1 , 4 7 MNDCN 3 , 8 1 , 3 3 , 7 2 , 0 0 0 , 8 5 0 , 5 2 0 , 4 7 0 , 4 8 0 , 7 5 1 , 1 8 0 , 6 0 0 , 8 5 0 , 3 8 0 , 7 0 0 , 7 0 MNDTB 1 , 2 0 , 6 0 , 8 0 , 6 4 0 , 1 6 0 , 2 2 0 , 2 3 0 , 1 0 0 , 2 4 0 , 4 5 0 , 4 5 0 , 2 1 0 , 1 6 0 , 4 4 0 , 3 1 C h i Ò u d µ i , k m MNDBT 3 4 4 1 5 7 4 , 2 7 7 , 4 6 3 , 8 5 2 , 9 8 3 , 1 3 5 , 7 0 3 , 0 1 4 , 2 0 5 , 5 0 4 , 4 0 1 , 8 0 3 , 2 0 B ¶ n g 1 . 4 . C ¸ c c h Ø s « ® o ® ¹ c h × n h t h ¸ i , ® Æ c t r − n g c h o m Æ t n − í c h å c h ø a v ï n g r õ n g H å c h ø a 1 . V ï n g v e n b i Ó n R i g a K e g u m P l i a v i n 2 . V ï n g h å B c ¹ h N g a - V a n ® a i T h u û ® i Ö n C S D o b r í m l i n K l i a s t i n B r a s l a v K l i u t r e g o r R a t r u n G e z g a l T h u û ® i Ö n T N V o l i a n N h Ë t B ¶ n T h u û ® i Ö n G A T S a c o v s i n Bån thu riªng 1 7 4 , 6 3 8 6 , 2 1 8 0 , 2 5 3 , 5 1 9 , 2 2 8 , 3 3 7 , 8 7 5 , 3 - - DiÖn tÝch bån thu ®Õn CT 3 7 0 0 4 3 7 0 8 1 8 4 1 2 0 5 9 6 6 6 8 8 5 0 1 7 9 3 8 1 6 1 8 5 4 ChØ sè ngËp 0 , 3 5 0 , 6 8 0 , 5 4 0 , 3 0 0 , 2 9 0 , 3 4 0 , 5 7 0 , 4 1 0 , 2 4 0 , 2 9 Tû lÖ n«ng s©u 2 , 0 0 , 4 0 , 5 1 , 8 2 , 5 2 , 6 0 , 8 1 , 8 7 , 0 3 , 9 6 S©utrªn2m 1 4 , 2 0 3 , 3 0 1 , 5 0 5 0 , 0 0 2 2 , 3 0 1 7 , 0 0 9 , 8 1 4 , 8