Giáo trình lịch sử các học thuyết pháp lý

CN) Người thể hiện sự phát triển cao của các tư tưởng chính trị trong thời gian này là Solon. Solon vừa là một nhà thơ, nhà hiền triết, vừa là nhà lập pháp, nhà hoạt động chính trị lỗi lạc của Hy Lạp cổ đại. Vào khoảng năm 594 ông đã được bầu làm thống chế ở Athens và đã tiến hành hàng loạt cải cách nhằm thủ tiêu những cuộc nổi loạn của những người không được bảo hộ, xoá bỏ sự hỗn loạn trong các quốc gia thành thị và hoà giải các phe phái đối địch nhau (giữa phái quý tộc và phái dân chủ, giữa quý tộc cũ và thương nhân). Như vậy, các pháp lệnh của Solon đã hạn chế một phần quyền lợi của quý tộc, đem lại nhiều quyền lợi cho nhân dân, chấm dứt việc biến nông dân thành nô lệ, thúc đẩy sự phát triển của công thương nghiệp và làm cho tính chất dân chủ của Nhà nước Athens được hoàn thiện thêm một bước. 2.2. Tư tưởng của Pythagore (580- 500 tr.CN) Học thuyết về các con số của ông đóng vai trò quan trọng trong việc biểu hiện các hiện tượng chính trị - pháp lý. Pythagore cho rằng con số là cái đầu tiên và là bản chất của thế giới tự nhiên cũng như xã hội, vạn vật là sự thể hiện của những con số. Pythagore đại diện cho quan điểm của những người Hy Lạp cổ, cho rằng từng cá nhân 46 phải lệ thuộc vào tập thể và phải luôn hành động vì lợi ích của cộng đồng. ông dạy cho các thành viên của cộng đồng phải tôn trọng quyền lực, pháp luật phẩm chất công dân ở mọi lúc mọi nơi phải có tư tưởng hy sinh vì cộng đồng. Về pháp luật, Pythagore là một trong những người đầu tiên xây dựng lý thuyết về sự bình đẳng. Theo ông, pháp luật là phương tiện bằng nhau để bình thường hoá các quan hệ bất bình đẳng và của các cá nhân bất bình đẳng. Công bằng chính là sự đền bù bằng nhau, sự công bằng là tiêu chuẩn, cơ sở để mọi người xử sự với nhau. Luận thuyết trung tâm của Pythagore là nhằm chống lại những người bình dân và thiết chế nhà nước dân chủ. Ông cho rằng việc điều hành xã hội phải thuộc về những người được giáo dục thẩm mỹ - tín ngưỡng đặc biệt và hơn hẳn những người khác về trí tuệ và đức hạnh. Ông kêu gọi vâng lời người trên và cha mẹ, hoàn toàn tuân thủ người cầm quyền, điều tệ hại nhất trong xã hội chính là tình trạng không có lãnh đạo, không có chính quyền. Ông coi trật tự trong nhà nước như trật tự trong gia đình và đó cũng là tư tưởng về đẳng cấp xã hội của ông, muốn cố níu giữ chế độ các quốc gia thành thị đang tan rã, loại trừ những người nông dân bị phá sản ra khỏi đời sống chính trị. Tuy vậy cũng không thể đánh đồng học thuyết chính trị của Pythagore với tư tưởng của giới quý tộc thị tộc đang suy vong. Những người theo phái Pythagore không ngăn cản sự phát triển các quan hệ sản xuất mới mà ủng hộ sự phát triển các ngành nghề và thương mại. Ông yêu cầu phải thực hiện các mệnh lệnh của nhà nước, tuân thủ pháp luật được ban hành, pháp luật được ông đặt cao hơn các phong tục cổ truyền không thành văn. Về điều này có thể coi ông như một trong những người có tư tưởng "pháp trị". 2. 3. Học thuyết của Heraclite Ông xuất thân từ tầng lớp quý tộc chủ nô thuộc dòng họ Codrit, là dòng họ thuộc tầng lớp cai trị được cha truyền con nối. Song ông không đi theo con đường quan trường của cha nên đã nhường quyền làm Quốc vương cho em trai và đi theo con đường khoa học. Ông là người rất say mê khoa học, bản tính trung thực và ghét tính giả tạo. . Không thể tắm hai lần trong cùng một dòng sông, bởi vì nước mới không ngừng chảy trên sông. Ngay cả mặt trời cũng mỗi ngày một mới"1. Có thể nói đây là những kết luận hoàn toàn đúng đắn và khoa học. Ông còn cho rằng lửa không chỉ là nguyên nhân sinh ra mọi chuyện mà còn là nguồn gốc của mọi vận động, là yếu tố phán xét mọi thứ. Ông viết: “Lửa mới là toà án của mọi thứ, lửa 1 Xem: “Lịch sử các tư tưởng chính trị”, trang 33, 34. 47 phán xét tất cả”1. Heraclite cho rằng: thế giới gồm có những mặt đối lập nhau và mặt đối lập này chuyển hoá thành mặt đối lập kia. "Lạnh biến thành nóng, nóng biến thành lạnh, khô biến thành ướt, ướt biến thành khô"2. Sự xuất hiện của mặt đối lập này quyết định sự xuất hiện của mặt đối lập khác, các mặt đối lập có sự liên hệ, ràng buộc với nhau. "Cái ác làm cho cái thiện cao cả hơn - Ông viết - Bệnh tật làm cho sức khoẻ càng thêm đáng quý"3. Sự xung đột giữa các mặt đối lập, là nguồn gốc của sự phát triển, sự biến hoá. Tất cả những sự biến hoá đều bị những quy luật chặt chẽ chi phối và đời sống của thế giới không phụ thuộc vào thần thánh: "Tất cả đều sinh ra trong một cuộc đấu tranh và tất yếu phải sinh ra". "Chiến tranh là tất cả, là ông hoàng của tất cả"4. Theo Heraclite: quyền là con đẻ của chiến tranh và sự tất yếu, nó dường như là sự phản ánh của luật thiên định muôn đời. Những khái niệm công bằng và bất công được hình thành bởi chính con người bởi vì đối với Trời (thiên nhiên và vũ trụ) tất cả đến hoàn mỹ và công bằng. Tư duy vốn cho con người tất cả, song trí tuệ về quản lý chung có ý nghĩa bắt buộc. Đời sống nhà nước và pháp luật cần phải tuân theo trí tuệ về quản lý. Hạn chế của Heraclite là ông coi thường nhân dân, thậm chí căm thù họ. Theo ông thì một người hơn cả chục ngàn người nếu họ tuyệt hảo nhất. Nhiều người trong dân chúng thì tồi còn một số ít thì tốt nên sự phục tùng ý nguyện của một người là quy luật tất yếu: "Sự tuân thủ ý chí của nhà quản lý tốt- ông viết- đó là luật"5. Để xây dựng và thông qua luật không cần có sự tham gia, đồng ý chung của Hội nghị nhân dân. Cái chính trong nội dung của luật là sự phù hợp với trí tuệ quản lý. Trí tuệ của một người tốt nhất còn hơn trí tuệ của nhiều người. Ông phê phán sự thay đổi thường xuyên hình thức cai trị, quản lý và đòi hỏi thiết lập một trật tự nghiêm khắc và ổn định trong đời sống xã hội. 3. Tư tưởng chính trị - pháp lý trong thời kỳ hưng thinh và suy vong của nền dân chủ Chiêm hưu Nô lệ Đại diện cho tư tưởng chính trị trong thời gian này là các nhà triết học, những nhà khoa học có trí tuệ thiên tài của thế giới cổ đại như: Protagoras, Herodote, Socrate, Plato, Aristote v.v. 1 Xem: “Lịch sử các tư tưởng chính trị”, sdd, tr. 34 2 Xem: “Lịch sử các tư tưởng chính trị”, sdd, tr. 34 3 Xem: “Lịch sử các tư tưởng chính trị”, sdd, tr. 35 4 Xem: “Lịch sử các tư tưởng chính trị”, sdd, tr. 35 5 Xem: “Lịch sử các tư tưởng chính trị”, sdd, tr. 35 48 3. 1. Democrite (460- 370 tr.CN) Democrite là người đầu tiên lý giải một cách khoa học về sự xuất hiện và hình thành con người, xã hội loại người, coi đó là một quá trình phát triển tự nhiên của thế giới. Democrite là một nhà khoa học thiên tài thời cổ đại. Ông sinh trưởng trong một gia đình giàu có ở Apde, một thành phố thương mại lớn ở vùng Taraxơ. Ông đã từng đến các nước phương Đông như: Ai Cập, Babilon, Ba Tư, Ấn Độ và tại các nước này, ông đã tìm hiểu và tiếp thu được nhiều kiến thức triết học, khoa học tự nhiên. Democrite là học trò xuất sắc của Loxíp, người đã sáng lập ra thuyết nguyên tử song ông lại có công phát triển thuyết này lên một trình độ cao hơn nên người ta vẫn gọi là thuyết nguyên tử của Democrite. Là người có trình độ hiểu biết rất sâu rộng, Democrite đã viết tới hơn bảy mươi tác phẩm thuộc nhiều lĩnh vực như: đạo đức học, vật lý học, mỹ học, ngôn ngữ học, kỹ thuật học và âm nhạc. Theo ông, nhà nước và pháp luật đã xuất hiện không hề phụ thuộc vào một thế lực thần bí nào. Sự xuất hiện của chúng là kết quả đấu tranh lâu dài của con người bị thiếu thốn và đè nén trong xã hội tiền văn minh buộc phải sống liên kết với nhau thành cộng đồng. Nhà nước là sự thể hiện các quyền lợi chung của các công dân trong đó. Nó chỉ có thể thực hiện vai trò nền móng cho những người Hy Lạp tự do trong những điều kiện tiên quyết sau: + Phải có sự tuân thủ chính xác của tất cả mọi người đối với luật pháp và có những hành vi phù hợp với vai trò là thành viên trong thành bang. + Phải có sự bình đẳng và nhất trí của mọi công dân. + Không có nội chiến. Để đạt được điều đó cần xoá bỏ những thái cực và làm sao cho chúng không thể xảy ra: 3. Những nhà ngụy biện Với khúc ca chiến thắng của nền dân chủ chiếm hữu nô lệ Athens và việc lôi cuốn đông đảo dân chúng tham gia các công việc nhà nước thì sự quan tâm đến các vấn đề xã hội tăng lên một cách rõ rệt. Từ giữa thế kỷ thứ Vtr.CN, ở nhiều nơi khác nhau của Hy lạp đã xuất hiện những nhà bác học đặc biệt, họ tự gọi mình là: "thày giáo triết học" (nhà ngụy biện, theo tiếng Hy Lạp là Sophistes), làm nhiệm vụ dạy kiến thức và kỹ năng hoạt động chính trị. Các nhà ngụy biện gồm hai trường phái: phái tiến bộ, phái này bảo vệ nền dân chủ và mang lại sự khai sang, đại diện là Protagoras, Gorgias, Antiphôn Ghippi. Còn phái kia là phái phản động, tự do vô chính phủ và cá nhân chủ nghĩa, ủng hộ tầng lớp quý tộc chuyên quyền, đại diện là Phradimac, Caliclơ, Criti... Các nhà ngụy biện là một trong số những người đầu tiên soạn thảo các vấn đề mấu chốt của học thuyết về pháp luật tự nhiên. Theo họ, chính trị không phải là việc của thiên đình, cũng không phải là sản phẩm do tạo hoá sinh ra. Nhà nước và pháp luật là 49 kết quả trực tiếp của ý chí cá nhân, sản phẩm của sự thống nhất nhận thức được mọi người thoả thuận với nhau. Nhà nước và pháp luật là những thể chế nhân tạo được hình thành trên cơ sở những thoả thuận có nhiệm vụ bảo đảm an ninh chung và thoả mãn những nguyên vọng cá nhân của công dân, bảo vệ các quyền cho họ. Theo Protagoras, bản thân khái niệm nhà nước là ở chỗ, không có nhà nước thì đời sống nhân loại không thể có được. Bởi vậy, nhà nước là biểu tượng của Dicke, tức là pháp luật - sức mạnh xác định, điều chỉnh và định hướng các mối quan hệ làm cho con người được coi là bình đẳng với nhau. Đặc trưng của mối quan hệ được hình thành giữa tự nhiên và chính trị không chỉ là ở chỗ chúng tồn tại bên nhau, mà còn cả trong mâu thuẫn giữa chính trị với tự nhiên. Luật pháp chế ngự tự nhiên và làm biến đổi nó (Ghippi). theo quan điểm tự nhiên, tính cao thượng có nguồn gốc chỉ là "những lời trống rỗng" (Licophron). Về mặt tự nhiên, mọi người đều được bình đẳng (Ankiđam). Tự nhiên không sinh ra ai để làm nô lệ cả (Antiphon). Đối với những nhà ngụy biện tư duy cấp tiến thì tự nhiên hoàn toàn bình đẳng tuyệt đối. Tư duy chính trị nửa sau thế kỷ Vtr.CN không chỉ xác lập chế định nội dung các quy phạm pháp luật bằng quyền lợi của các nhóm xã hội khác nhau, nó còn ý thức rõ rệt hơn rằng các mâu thuẫn về quyền lợi xã hội nảy sinh do việc phân chia sở hữu không đồng đều, điều đó đã làm suy yếu quốc gia thành thị. Từ đó nảy sinh các kế hoạch mang tính chất cào bằng và không tưởng về việc tổ chức lại xã hội chiếm hữu nô lệ và nhà nước trên cơ sở giữ nguyên chế độ nô lệ. Phalay đưa ra việc cào bằng sở hữu đất đai trong quá trình thành lập các quốc gia. Nhà nước dẫu sao cũng đã được thiết lập trên nền tảng những khác biệt đó và củng cố các đô thị bằng con đường điều tiết các mức tài sản thuộc của hồi môn trong các cuộc hôn nhân của người tự do. Trong hình mẫu quốc gia có phạm vi không lớn do Phalay đưa ra, ông cho rằng cần phải tiến hành chuyển hoá tất cả các thợ thủ công thành nô lệ của nhà nước. 3. 2. Hippodame Hippodame là nhà “kiến trúc sư xã hội” hay kiến trúc sư đô thành chính trị. Ông là tác giả của một học thuyết không tưởng và đã để lại dấu ấn khá đậm nét trong lịch sử các học thuyết chính trị. Thậm chí, ông đúng là kiến trúc sư đô thành bậc nhất vì rằng ông là người sáng tạo ra các đường phố. Ông là người đầu tiên nghĩ đến việc đặt các nhà ở nối tiếp nhau, xếp chúng thành hàng ngang và mở cửa ra trước mặt các phố, ông cũng là người kiến trúc các bể bơi của Pire. Với tư cách là một kiến trúc sư, ông đã xây dựng mô hình một thành bang lý tưởng. Thành bang đó có khoảng 10.000 công dân (nếu thêm cả vợ con họ, những kiều dân và nô lệ thì cũng có thể có một dân cư gấp mười). 50 Ông chia công dân thành 3 giai cấp theo đẳng cấp : + Giai cấp thứ nhất là giai cấp những người ưu tú, gánh vác việc quản lý các lợi ích chung, họ hợp thành giới tham nghị. + Giai cấp thứ hai là giai cấp những người khỏe mạnh, chịu trách nhiệm bảo vệ tổ quốc, đó là giới quân sự. + Giai cấp thứ ba là giai cấp những người cần lao, họ là những người sản xuất ra những của cải cần thiết cho thành đô, họ hợp thành giới kỹ xảo. Mỗi giai cấp lại chia thành ba bộ phận. Giới tham nghị gồm ủy ban trù bị, thượng viện và bộ phận hành pháp. Giới quân sự bao gồm một giới sỹ quan, một đội quân ưu tú chiến đấu ở xa, khối những người khỏe mạnh. Giới cần lao phân chia thành nông dân, thợ thủ công và thương nhân. Để đề phòng những nguy hiểm ấy, cần phải thực hiện các biện pháp phòng bị sau: + Thứ nhất là đào tạo thanh niên với mục đích rèn giũa đức độ trong những thú vui khoái lạc và những cực nhọc để thành bang lo giữ gìn các phong tục. + Phương pháp thứ hai là việc duy trì sự ít ỏi của các tài sản. Đó là một vấn đề lớn để tránh sau thời kỳ thành lập, lúc mà tài sản được phân phối đồng đều, những điều kiện vật chất sau một thời gian trở nên rất khác nhau. Do đó phải giữ bình đẳng về các nguồn của cải hay ít ra phải ngăn chặn sự quá bất bình đẳng về của cải. Nông nghiệp là nhờ vào truyền thống cổ xưa, nó cho phép làm giầu, nhưng mà là làm giầu tinh thần, một mặt, nó sinh ra từ lao động và mặt khác nó là tự nhiên và nói chung là quá chậm chạp. + Điều thứ ba, sự cần thiết của thành bang sẽ được bảo đảm bởi việc giao những nhiệm vụ cho những người có phẩm chất đầy trách nhiệm. Những chức năng đòi hỏi sự liêm chính, chính trực sẽ giao những người có đạo đức; những việc làm đòi hỏi sự khéo léo sẽ trở về với những người có kinh nghiệm, cuối cùng những đảm phụ đòi hỏi những chi tiêu lớn thuộc phận sự những người giàu. + Thứ tư, những vinh quang rõ ràng cho các pháp quan hoàn thành tốt các nhiệm vụ của họ và tỏ ra xứng đáng với chức năng đã trao cho họ. Nhà nước chịu những chi phí cho việc giáo dục con của những chiến sĩ hy sinh vì Tổ quốc. Chế độ quý tộc có giá trị do sự thi đua tự nhiên do đó sẽ có cách nếu sử dụng phẩm chất đó và làm chuyển quyền lực từ người này sang người khác. Như vậy, ba yếu tố quân chủ quý tộc và dân chủ gặp nhau và được cân đối trong nhà nước. Song làm thế nào để duy trì được sự hòa hợp giữa ba giai cấp? Phải thể hiện ba ảnh hưởng sau: ảnh hưởng của các học thuyết và tín ngưỡng; sau đó là ảnh hưởng của những thị hiếu và những phong tục, cuối cùng là ảnh hưởng của các luật lệ. 51 Cuối cùng phải chú ý nhiều hơn đến sự tuyên truyền của những nhà ngụy biện, đó là kẻ thù đáng sợ của thành bang. Gieo rắc sự nghi ngờ, họ đem lại sự tối tăm và sự rối loạn trong đời sống chung của con người. Do vậy, họ cũng là nguồn gốc của những đau khổ khủng khiếp khi họ đề nghị đưa vào cuộc sống thiêng liêng và nhân đạo những cái mới trái với những tư tưởng đã được chấp nhận. Do sự can thiệp của họ, thành bang đáng lẽ phải đồng tâm với những phong tục hữu ái thì lại chia rẽ. Từ đấy sẽ không có cái gì được cố định về mặt chân lý cũng như về tính chắc chắn của tư tưởng. Từ tất cả những học thuyết đã được phổ biến, chủ nghĩa vô thần là học thuyết có hại nhất. Tóm lại, Hippodame đơ Milet xuất hiện như là nhà văn chính trị thật sự trước Plato và Aristote. Về mặt tính cách cá nhân, ông là một người vừa gắn với truyền thống, vừa gắn với các tư tưởng của thời đại, lại vừa là một nhà tư tưởng tiên phong táo bạo. Đối với ông, không có cái gì ở ngoài đời sống công cộng và sự chi phối các luật lệ không dừng ở đâu hết. Sự khiển trách của các phong tục, sự áp chế của tư tưởng hay ít ra là sự hạn chế rất chặt chẽ việc phát triển tư tưởng là một pháp quyền tuyệt đối của xã hội đối với cá nhân, cá nhân không có một lĩnh vực dành riêng nào. Mặt khác, thành bang không thể ổn định cũng không giữ được phồn vinh, nếu nó không bảo đảm việc thờ cúng thần linh. Do đó, sự thiếu từ tâm ở đây không chỉ giản đơn là một sai sót về đạo đức mà còn là một sự thiếu thốn cơ bản về các nghĩa vụ đối với nhà nước. 3. 3. Ephiantes và Pericles Nếu như Hippodame ủng hộ và mong muốn xây dựng một chính phủ hỗn hợp thì Ephiantes lại nhiệt liệt ca ngợi, ủng hộ và tích cực đấu tranh để xây dựng nền dân chủ. Đây là một trong những nhà chính trị dân chủ xuất sắc đã tiến hành cải cách chính trị nhằm hoàn thiện hơn nữa Nhà nước dân chủ chủ nô Athens. Giữa thế kỷ thứ V tr.CN, ở Athens phong trào dân chủ tiến công vào các thế lực phản động, bảo thủ một cách mạnh mẽ. Chính quyền ở Athens lúc đó về tay những người dân chủ cấp tiến nhất mà đứng đầu là Ephiantes. Ông nổi tiếng là “một nhà chính trị trung thành với tổ quốc và cương trực không ai mua chuộc được” (Aristote). Xuất thân từ một gia đình quí tộc bị phá sản, sống gần gũi với quần chúng, ông trở thành người bạn của dân nghèo. Ông cho rằng dân tự do phải làm chủ trong nước. Kẻ thù của nền dân chủ Athens vì vậy mà căm ghét ông, vu cáo ông là “đã mê hoặc dân chúng bằng những quyền tự do dân chủ quá trớn” (Plato). Chương trình cải cách của Ephiantes còn có một số điểm khác song ông không thực hiện được toàn bộ bởi vì ông đã bị bọn quý tộc phản động thù địch ám sát. Sau khi Ephiantes chết, Đảng dân chủ vẫn tiếp tục nắm chính quyền mà đại diện là Pericles. 52 Pericles là nhà chính trị và nhà hùng biện nổi tiếng của Athens trong thời gian này. Sử gia Tuynidis thuộc phái đối lập cũng phải nhận định về ông như sau: “Nhờ có tài năng, uy tín và óc thông minh, nhờ có tư cách đạo đức không để cho ai mua chuộc được, ông đã dễ dàng chinh phục được lòng người”1. Các quan điểm chính trị của Pericles chủ yếu được thể hiện trong Điếu văn hay Lời đề trên mộ những chiến sĩ trận vong trong những năm đầu cuộc chiến tranh Peloponese (bài diễn văn đó tìm thấy ở Quyển II cuốn Lịch sử cuộc chiến tranh Peloponese của Thucydide). Thucydide viết: “Pericles, con của Xanthippe đã được chọn để công bố lời tán tụng những chiến sĩ tử trận vinh quang. Nhiều phần là nhà chiến lược, ông là người siêu việt nhất Athens, người thứ nhất về mọi cái và về nói và hành động... thời điểm đến, ông tiến đến ngôi mộ trên một mô đất cao, để quần chúng có thể được nghe thấy từ xa nhất có thể được"2. Các luật lệ đó có hai loại: Các luật thành văn và các luật không thành văn, kết quả của một sự thỏa thuận chung và chúng ta không thể làm trái mà không xấu hổ. Cuối cùng, Athens - thành bang sung sướng, thành bang phồn vinh cũng là một thành bang mạnh và các thành công quân sự của nó là dẫn chứng. Pericles gắn lòng dũng cảm quân sự với những phẩm chất công dân, theo ông các tục lệ về tự do cao hơn so với các chế độ độc tài, ngay cả với sự lãnh đạo chiến tranh. Pericles muốn chứng minh sự mạnh hơn về quân sự của Athens so với Sparte, luận điểm này của ông xuất phát từ một thực tế là không bao giờ những người Sparte dám đương đầu một mình với Athens mà phải luôn tìm những đồng minh để nâng cao sức mạnh. 3. 4. Socrate (469-399 tr.CN) Vào cuối thế kỷ V tr.CN, những mâu thuẫn giữa phái quý tộc và phái dân chủ ngày càng gay gắt cùng với sự khủng hoảng của đế chế Athens. Trong hoàn cảnh cực kỳ căng thẳng này, Socrate (469-399 tr.CN) đã trở thành một người lừng danh. Ông sinh trưởng ở Athens, cha làm nghề điêu khắc và mẹ làm nghề hộ sinh nên vốn dòng dõi bình dân. Giống như các nhà ngụy biện, ông cũng tự coi mình là nhà hiền triết đấu tranh cho sự khai sáng. Socrate chủ tâm không viết một tác phẩm nào cả, mà chỉ đơn thuần truyền khẩu các quan điểm của mình, do vậy mà việc phân tích các quan điểm chính trị đầy mâu thuẫn của ông hết sức khó khăn. Ông thường tổ chức những buổi giảng bài, thảo luận, hội thảo để truyền bá tư tưởng của mình. Khi tranh luận, ông 1 Xem: “Lch s các t tng chính tr”, sđd, tr. 32. 2 Xem: “Lch s các t tng chính tr”, sđd, tr. 33. 53 thường dùng phương pháp đặt các câu hỏi liên tiếp cho người đối thoại để dồn người đó "đến chân tường". Về chính trị, ông chủ trương việc trị nước không nên do nhiều người mà phải do những nhà thông thái có tài năng và đạo đức, tức là do một số quý tộc. Chủ trương đó trái với những nguyên tắc cơ bản của chế độ dân chủ Athens. Vì vậy, năm 399tr.CN, Sỏcate bị đưa ra xét xử ở Athens, bị kết tội truyền bá học thuyết kỳ quặc đầu độc thanh niên, làm hại đến chế độ dân chủ và sự tồn tại quốc gia. Vì vậy, ông đã bị xử tử bằng cách uống thuốc độc. 3. 5. Plato (428- 347 tr.CN) Plato có lẽ là một triết gia vĩ đại nhất của mọi thời đại, và là triết gia đầu tiên đã tập hợp mọi lý tưởng và các lập luận khác nhau vào những cuốn sách mà ai cũng có thể đọc được.1 Plato sinh năm 428 tr.CN trong một gia đình quý tộc ở Athens. Thành bang Athens thế kỷ thứ 5tr.CN có lẽ là chốn văn minh nhất trên thế giới vào thời đó, - nơi hội tụ các nhà thiên văn, các nhà sinh vật học nghệ sỹ, các nhà toán học và đủ các loại tư tưởng mà thời đó định định danhlà những người yêu sự minh triết, hay những triết gia. Plato là học trò xuất sắc của Socrate và là người sáng lập chủ nghĩa duy tâm trong triết học, đã từng công khai biện hộ cho các hình thức nhà nước phi dân chủ. Tên thật của ông là Aristotle, sinh ở Athens. Cha ông là Ariston, là dòng dõi của vua Codrues. Mẹ ông là Periction, là con cháu của Dropides - là anh của Solon, nhà cải cách vĩ đại của thành Athens. Là môn đồ của Socrate, Plato thích viết những cuốn đối thoại, trong đó Socrate đàm đạo với người khác hơn là viết những sách bàn về triết lý. Ông là một trong số rất hiếm những triết gia của thời cổ đại mà cho đến nay chúng ta còn giữ lại được toàn bộ tác phẩm. Tất cả có 28 tác phẩm, trong đó những cuốn quan trọng nhất là: "Republique" (Nền cộng hòa), "Politique" (Chính trị) và "Lois" (Luật pháp). Các quan điểm về nhà nước và pháp luật của Plato đều được nâng lên thành triết lý. Chính trị không hòa lẫn với một số nào đó của các khoa học, của các kỹ thuật hay của những nghệ thuật gần gũi, các cái này trong tinh thần của Plato là phụ thuộc vào chính trị. Chính trị không phải là khoa học quân sự. Chiến lược chỉ là làm thế nào để tiến hành chiến tranh, các phương pháp để thắng và để giành chiến thắng trong chiến tranh. Khoa học quân sự không trả lời cho câu hỏi dự đoán mà nhà chính trị phải giải quyết, nhà chính trị sẽ quyết định chiến tranh hay hòa bình. Chiến tranh đã tuyên bố thì nhà chiến lược sẽ nỗ lực chiến thắng. 1 Xem, Dave Robinson và Judy Groves, Nhập môn Plato, Nxb. Trẻ 2006, tr. 4 54 Chính trị hơn nữa không phải là quyền xét xử, quyền xét xử là nghệ thuật cho ra những lời nghị án đúng. Việc xét xử là phụ thuộc vào chính trị vì rằng chính là chính trị quyết định các luật pháp trong khi pháp quan chỉ giản đơn thi hành luật pháp đó. Người quan tòa là người thừa hành của vương quyền. Do đó, khoa học của nhà chiến lược, của người quan tòa, của diễn giả hay của giáo sĩ, đều là khoa học của những người nô bộc. Khoa học thật sự và duy nhất của vương quyền là chính trị học. Nhưng khoa học này không can thiệp một cách trực tiếp bằng bản thân nó, nó chỉ huy những khoa học khác tác động dưới nó. Nó xét đoán những hoàn cảnh thuận lợi để đặt việc thử hành các mưu toan quan trọng. Nó canh coi các luật pháp và các lợi ích của nhà nước. "Nó thống nhất một cách khéo léo tất cả sự vật - Plato nói - coi như một tấm dệt"1. Chủ nghĩa chuyên chế của chính quyền ở Plato không mở rộng đến các sự việc tôn giáo. Song ông không phủ nhận tôn giáo. Ông viết: "Không ai xứng đáng để cai trị nếu người đó không tin vào các thần linh, các thánh thần, vào sự bất diệt của linh hồn"2. Tín ngưỡng ở ông có nhiều sắc thái khác nhau. Đối với quần chúng thì cần để cho họ những truyền thống của họ về tín ngưỡng thích hợp với những tục lệ địa phương, nhất là cầu viện đến các nhà tiên tri. Song đối với các nhà thông thái, tôn giáo thô sơ đó có thể được chắt lọc. Để cho nhà nước cai trị được tốt, tức là xây dựng được nền thông thái trị thì các nhà triết học phải trở thành các chính trị gia. Trong trường hợp thứ nhất việc xây dựng nền thông thái trị gắn liền với sự xuất hiện một thiên tài chính trị. Còn trường hợp thứ hai là ông vua phải tự rèn luyện để trở thành một triết gia. Trong xã hội lý tưởng của Plato, con người được chia thành ba đẳng cấp có bản chất, tính khí khác nhau. 1. Những nhà triết học chấp chính: Những người này ở địa vị cao nhất vì họ là biểu tượng của tri thức, lý trí. Họ nắm quyền bính trong tay và cai quản quốc gia theo ý nguyện của mình. 2. Các chiến binh là đẳng cấp của những người dũng cảm đầy ý chí và dễ nóng giận. Họ có trách nhiệm giữ gìn quốc gia, chống thù trong giặc ngoài. 3. Nông dân và thợ thủ công là những người mà trong tâm khảm chứa đầy dục vọng. Họ sẽ làm việc để phục vụ thành bang. Họ có trách nhiệm bảo đảm mọi nhu cầu thiết yếu cho các đẳng cấp trên. 1 Xem: “Lch s các t tng chính tr”, sđd, tr. 70,. 2 Xem: “Lch s các t tng chính tr”, Sđd, tr. 72. 55 Trong tác phẩm "Luật pháp" viết lúc cuối đời, ông tiếp tục soạn thảo