Giáo trình quy hoạch và thiết kế hệ thống thủy lợi

Tr−êng §¹i häc Thuû lîi GI¸O TR×NH Quy ho¹ch vμ ThiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi TËp II W R U WRU/SCB Hµ néi, 2005 Tr−êng §¹i häc Thuû lîi GI¸O TR×NH Quy ho¹ch vμ ThiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi TËp II PGS.TS. Ph¹m Ngäc H¶i GS.TS. Tèng §øc Khang GS.TS. Bïi HiÕu TS. Ph¹m ViÖt Hßa W R U WRU/SCB Hµ néi, 2005 Môc lôc 3 Môc lôc Trang Lêi nãi ®Çu 7 B¶ng ch÷ viÕt t¾t 8 Ch−¬ng 12. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.1. §Æc ®iÓm miÒn ®åi nói n−íc ta vµ yªu cÇu ph¸t triÓn thuû lîi 9 12.1.1. Kh¸i qu¸t chung 9 12.1.2. §Æc ®iÓm chñ yÕu vÒ tù nhiªn c¸c tØnh miÒn nói 10 12.1.3. T×nh h×nh thuû lîi vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp 12 12.1.4. Nh÷ng tån t¹i vµ h−íng kh¾c phôc ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë c¸c tØnh miÒn nói 13 12.2. Xãi mßn ®Êt vµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn 14 12.2.1. T×nh h×nh ®Êt dèc, ®åi nói, n¬i sinh ra xãi mßn ®Êt 14 12.2.2. T¸c h¹i cña xãi mßn ®Êt 15 12.2.3. Nguyªn nh©n g©y ra xãi mßn 17 12.2.4. X¸c ®Þnh l−îng xãi mßn 20 12.2.5. C¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn 21 12.2.6. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p c«ng tr×nh 23 12.2.7. Ruéng bËc thang 31 12.2.8. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p n«ng nghiÖp 33 12.2.9. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p l©m nghiÖp 38 12.3. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®åi nói 41 12.3.1. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 41 12.3.2. C¸ch tÝnh to¸n thuû lîi cho hÖ thèng liªn hå 46 C©u hái «n tËp 50 Ch−¬ng 13. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®Êt mÆn 13.1. Kh¸i niÖm chung 51 13.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn 52 13.2.1. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo thµnh phÇn ho¸ häc cña c¸c lo¹i muèi 52 13.2.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®Æc tr−ng h×nh th¸i cña ®Êt 52 13.2.3. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo l−îng chøa muèi trong ®Êt 52 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 4 13.2.4. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®é pH 53 13.2.5. §Êt mÆn Xolonet 54 13.3. C¸c lo¹i ®Êt mÆn ë ViÖt Nam 54 13.3.1. §Êt ven biÓn cã ph¶n øng trung tÝnh hoÆc kiÒm yÕu 55 13.3.2. §Êt mÆn só vÑt 56 13.3.3. §Êt mÆn chua 57 13.4. §Êt mÆn vµ c©y trång 58 13.5. BiÖn ph¸p thuû lîi c¶i t¹o ®Êt mÆn 61 13.5.1. M« h×nh diÔn biÕn mÆn trong ®Êt ®−îc röa 63 13.5.2. Sù vËn ®éng cña muèi trong ®Êt khi röa mÆn 64 13.5.3. Röa mÆn trung tÝnh vµ kiÒm trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m s©u vµ dÔ tho¸t 65 13.5.4. Röa mÆn kiÒm vµ trung tÝnh trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m n«ng vµ khã tho¸t 75 13.5.4. Tiªu n−íc khi röa mÆn 84 13.5.5. Mïa röa, chÕ ®é röa vµ kü thuËt röa 94 13.5.6. BiÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt mÆn Xolonet vµ ®Êt mÆn chua 99 13.5.7. BiÖn ph¸p trång lóa c¶i t¹o ®Êt mÆn 101 C©u hái «n tËp 109 Ch−¬ng 14. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.1. Kh¸i qu¸t vÒ thuû triÒu 110 14.1.1. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ thuû triÒu 110 14.1.2. Thuû triÒu trong s«ng 115 14.2. Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ tam gi¸c ch©u vµ cöa s«ng 125 14.2.1. Kh¸i niÖm vÒ tam gi¸c ch©u 125 14.2.2. Cöa s«ng vµ lo¹i h×nh cöa s«ng 128 14.3. Kh¸i qu¸t vÒ t×nh h×nh ®Êt ®ai vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 130 14.3.1. §ång b»ng s«ng Hång - s«ng Th¸i B×nh 130 14.3.2. §ång b»ng ven biÓn miÒn Trung 131 14.3.3. §ång b»ng ven biÓn Nam Bé 131 14.4. C¸c gi¶i ph¸p thuû lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 132 14.4.1. NhiÖm vô vµ c¸c néi dung c¬ b¶n 132 14.4.2. S¬ ®å c¸c hÖ thèng thuû n«ng chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 133 Môc lôc 5 14.4.3. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n khi quy ho¹ch, thiÕt kÕ vµ qu¶n lý vËn hµnh c¸c hÖ thèng thuû n«ng vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 135 14.4.4. C¸c gi¶i ph¸p khai hoang lÊn biÓn 136 14.4.5. Trång lóa röa mÆn 139 14.5. TÝnh to¸n thñy lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thñy triÒu 142 14.5.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng kªnh m−¬ng vµ cèng tiªu n−íc vïng triÒu 143 14.5.2. M« h×nh thuû lîi c¬ së vïng ¶nh h−ëng triÒu 143 14.5.3. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng tiªu n−íc vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 155 14.5.4. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng t−íi vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 165 14.6. HÖ thèng thuû lîi vïng nu«i t«m 166 14.6.1. Kh¸i niÖm vÒ nu«i t«m c«ng nghiÖp 166 14.6.2. C¸c m« h×nh nu«i t«m c«ng nghiÖp 166 14.6.3. C¸c h¹ng môc c«ng tr×nh trong hÖ thèng thuû lîi phôc vô nu«i t«m c«ng nghiÖp 168 C©u hái «n tËp 170 Ch−¬ng 15. BiÖn ph¸p thñy lîi vïng óng 15.1. Nguyªn nh©n óng vµ c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt vïng óng 172 15.1.1. C¸c nguyªn nh©n g©y nªn óng 172 15.1.2. Vµi nÐt vÒ t×nh h×nh óng ë n−íc ta 174 15.1.3. C¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o vïng óng 175 15.2. Bè trÝ hÖ thèng thuû lîi vïng óng 175 15.2.1. Ph−¬ng h−íng chung quy ho¹ch vïng óng 175 15.2.2. Mét sè c¸ch bè trÝ hÖ thèng thuû lîi ®iÓn h×nh ë vïng óng 177 15.3. TÝnh to¸n thñy lîi vïng óng 180 15.3.1. Môc ®Ých vµ néi dung tÝnh to¸n 180 15.3.2. Mét sè ®Æc ®iÓm mÆt c¾t kªnh tiªu vïng óng 181 C©u hái «n tËp 195 Ch−¬ng 16. Sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng Më ®Çu 196 16.1. Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña n−íc th¶i 196 16.1.1. §Æc tÝnh cña n−íc th¶i sinh ho¹t 197 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 6 16.1.2. N−íc th¶i cña c¸c nhµ m¸y, xÝ nghiÖp 200 16.1.3. N−íc th¶i ®« thÞ 202 16.2. ý nghÜa viÖc dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 206 16.3. Sö dông n−íc th¶i trong n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam 208 16.4. C¸c vÊn ®Ò liªn quan khi dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi 212 16.4.1. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n khi sö dông n−íc th¶i 212 16.4.2. VÒ chÊt l−îng n−íc vµ tiªu chuÈn n−íc t−íi 212 16.4.3. VÒ n«ng nghiÖp vµ vÖ sinh phßng bÖnh 215 16.5. Kh¸i qu¸t vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc th¶i vµ lùa chän ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc cho t−íi ruéng 217 16.5.1. BiÖn ph¸p l¾ng ®äng 218 16.5.2. Ph−¬ng ph¸p pha lo·ng 220 16.5.3. Ph−¬ng ph¸p trõ ®éc b»ng ho¸ häc, biÖn ph¸p trung hoµ 220 16.5.4. Ph−¬ng ph¸p sinh häc xö lý n−íc th¶i 220 16.6. HÖ thèng sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 221 16.6.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng t−íi n−íc th¶i 221 16.6.2. Chän khu vùc t−íi n−íc th¶i 222 16.6.3. HÖ thèng t−íi n−íc th¶i 222 16.6.4. T¸c dông tù lµm s¹ch trong viÖc dïng n−íc th¶i t−íi ruéng 224 C©u hái «n tËp 226 Tµi liÖu tham kh¶o 227 môC LôC 3 Môc lôc Trang Lêi nãi ®Çu Ch−¬ng 12. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.1. §Æc ®iÓm miÒn ®åi nói n−íc ta vµ yªu cÇu ph¸t triÓn thuû lîi 12.1.1. Kh¸i qu¸t chung 12.1.2. §Æc ®iÓm chñ yÕu vÒ tù nhiªn c¸c tØnh miÒn Nói 12.1.3. T×nh h×nh thuû lîi vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp 12.1.4. Nh÷ng tån t¹i vµ h−íng kh¾c phôc ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë c¸c tØnh miÒn nói 12.2. Xãi mßn ®Êt vµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn 12.2.1. T×nh h×nh ®Êt dèc, ®åi nói, n¬i sinh ra xãi mßn ®Êt 12.2.2. T¸c h¹i cña xãi mßn ®Êt 12.2.3. Nguyªn nh©n g©y ra xãi mßn 12.2.4. X¸c ®Þnh l−îng xãi mßn 12.2.5. C¸c biÖn ph¸p chèng xãi mßn 12.2.6. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p c«ng tr×nh 12.2.7. Ruéng bËc thang 12.2.8. Chèng xãi mßn b»ng biÖn ph¸p n«ng nghiÖp 12.3. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®åi nói 12.3.1. HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.3.2. C¸ch tÝnh to¸n thuû lîi cho hÖ thèng liªn hå Ch−¬ng 13. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ®Êt mÆn 13.1. Kh¸i niÖm chung 13.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn 13.2.1. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo thµnh phÇn ho¸ häc cña c¸c lo¹i muèi 13.2.2. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®Æc tr−ng h×nh thµnh cña ®Êt 13.2.3. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo l−îng chøa muèi trong ®Êt 13.2.4. Ph©n lo¹i ®Êt mÆn theo ®é pH 13.2.5. §Êt mÆn Xolonet 13.3. C¸c lo¹i ®Êt mÆn ë ViÖt Nam Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 4 13.3.1. §Êt ven biÓn cã ph¶n øng trung tÝnh hoÆc kiÒm yÕu 13.3.2. §Êt mÆn só vÑt 13.3.3. §Êt mÆn chua 13.4. §Êt mÆn vµ c©y trång 13.5. BiÖn ph¸p thuû lîi c¶i t¹o n−íc mÆn 13.5.1. M« h×nh diÔn biÕn mÆn trong ®Êt ®−îc röa 13.5.2. Sù vËn ®éng cña muèi trong ®Êt khi röa mÆn 13.5.3. Röa mÆn trung tÝnh vµ kiÒm trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m s©u vµ dÔ tho¸t 13.5.4. Röa mÆn kiÒm vµ trung tÝnh trong tr−êng hîp n−íc ngÇm n»m n«ng vµ khã tho¸t 13.5.4. Tiªu n−íc khi röa mÆn 13.5.5. Mïa röa, chÕ ®é röa vµ kü thuËt röa 13.5.6. BiÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt mÆn Xolonet vµ ®Êt mÆn chua 13.5.7. BiÖn ph¸p trång lóa c¶i t¹o ®Êt mÆn Ch−¬ng 14. BiÖn ph¸p thuû lîi vïng ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.1. Kh¸i qu¸t vÒ thuû triÒu 14.1.1. Kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ thuû triÒu 14.1.2. Thuû triÒu trong s«ng 14.2. Mét sè vÊn ®Ò chung vÒ tam gi¸c ch©u vµ cöa s«ng 14.2.1. Kh¸i niÖm vÒ tam gi¸c ch©u 14.2.2. Cöa s«ng vµ lo¹i h×nh cöa s«ng 14.3. Kh¸i qu¸t vÒ t×nh h×nh ®Êt ®ai vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 14.3.1. §ång b»ng s«ng Hång - s«ng Th¸i B×nh 14.3.2. §ång b»ng ven biÓn miÒn Trung 14.3.3. §ång b»ng ven biÓn Nam Bé 14.4. C¸c gi¶i ph¸p thuû lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 14.4.1. NhiÖm vô vµ c¸c néi dung c¬ b¶n 14.4.2. S¬ ®å c¸c hÖ thèng thuû n«ng chÞu ¶nh h−ëng cña thuû triÒu 14.4.3. C¸c nguyªn t¾c c¬ b¶n khi quy ho¹ch, thiÕt kÕ vµ qu¶n lý vËn hµnh c¸c hÖ thèng thuû n«ng vïng chÞu ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.4.4. C¸c gi¶i ph¸p khai hoang lÊn biÓn 14.4.5. Trång lóa röa mÆn môC LôC 5 14.5. TÝnh to¸n thñy lîi vïng ven biÓn chÞu ¶nh h−ëng cña thñy triÒu 14.5.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng kªnh m−¬ng vµ cèng tiªu n−íc vïng triÒu 14.5.2. M« h×nh thuû lîi c¬ së vïng ¶nh h−ëng triÒu 14.5.3. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng t−íi vïng ¶nh h−ëng thuû triÒu 14.5.4. TÝnh to¸n thuû lîi hÖ thèng tiªu n−íc vïng ¶nh h−ëng triÒu 14.6. HÖ thèng thuû lîi vïng nu«i t«m 14.6.1. Kh¸i niÖm vÒ nu«i t«m c«ng nghiÖp 14.6.2. C¸c m« h×nh nu«i t«m c«ng nghiÖp 14.6.3. C¸c h¹ng môc c«ng tr×nh trong hÖ thèng thuû lîi phôc vô nu«i t«m c«ng nghiÖp Ch−¬ng 15. BiÖn ph¸p thñy lîi vïng óng 15.1. Nguyªn nh©n vµ c¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o ®Êt vïng óng 15.1.1. C¸c nguyªn nh©n g©y nªn óng 15.1.2. Vµi nÐt vÒ t×nh h×nh óng ë n−íc ta 15.1.3. C¸c biÖn ph¸p c¶i t¹o vïng óng 15.2. Bè trÝ hÖ thèng thuû lîi vïng óng 15.2.1. Ph−¬ng h−íng chung quy ho¹ch vïng óng 15.2.2. Mét sè c¸ch bè trÝ hÖ thèng thuû lîi ®iÓn h×nh ë vïng óng 15.3. TÝnh to¸n thñy lîi vïng óng 15.3.1. Môc ®Ých vµ néi dung tÝnh to¸n 15.3.2. Mét sè ®Æc ®iÓm mÆt c¾t kªnh tiªu vïng óng Ch−¬ng 16. Sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng Më ®Çu 16.1. Thµnh phÇn vµ tÝnh chÊt cña n−íc th¶i 16.1.1. §Æc tÝnh cña n−íc th¶i sinh ho¹t 16.1.2. N−íc th¶i cña c¸c nhµ m¸y, xÝ nghiÖp 16.1.3. N−íc th¶i ®« thÞ 16.2. ý nghÜa viÖc dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 16.3. Sö dông n−íc th¶i trong n«ng nghiÖp ë ViÖt Nam 16.4. C¸c vÊn ®Ò liªn quan khi dïng n−íc th¶i ®Ó t−íi 16.4.1. Nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n khi sö dông n−íc th¶i 16.4.2. VÒ chÊt l−îng n−íc vµ tiªu chuÈn n−íc t−íi Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 6 16.4.3. VÒ n«ng nghiÖp vµ vÖ sinh phßng bÖnh 16.5. Kh¸i qu¸t vÒ c¸c ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc th¶i vµ lùa chän ph−¬ng ph¸p xö lý n−íc cho t−íi ruéng 16.5.1. BiÖn ph¸p l¾ng ®äng 16.5.2. Ph−¬ng ph¸p pha lo·ng 16.5.3. Ph−¬ng ph¸p trõ ®éc b»ng ho¸ häc, biÖn ph¸p trung hoµ 16.5.4. Ph−¬ng ph¸p sinh häc xö lý n−íc th¶i 16.6. HÖ thèng sö dông n−íc th¶i ®Ó t−íi ruéng 16.6.1. §Æc ®iÓm cña hÖ thèng t−íi n−íc th¶i 16.6.2. Chän khu vùc t−íi n−íc th¶i 16.6.3. HÖ thèng t−íi n−íc th¶i 16.6.4. T¸c dông tù lµm s¹ch trong viÖc dïng n−íc th¶i t−íi ruéng Tµi liÖu tham kh¶o môC LôC 7 Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 9 Ch−¬ng 12 HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 12.1. §Æc ®iÓm miÒn ®åi nói n−íc ta vµ yªu cÇu ph¸t triÓn thuû lîi 12.1.1. Kh¸i qu¸t chung DiÖn tÝch ®Êt ®ai cña c¶ n−íc ta kho¶ng 33.200.000 ha, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt vïng ®åi nói lµ h¬n 20 triÖu ha, chiÕm gÇn 70% diÖn tÝch ®Êt ®ai c¶ n−íc. C¸c tØnh cã diÖn tÝch ®åi nói chiÕm phÇn lín, cã thÓ ph©n thµnh 3 khu vùc: - C¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c: gåm 13 tØnh (Hµ Giang, Tuyªn Quang, Cao B»ng, L¹ng S¬n, Lai Ch©u, §iÖn Biªn, Lµo Cai, Yªn B¸i, Th¸i Nguyªn, B¾c K¹n, S¬n La, Hoµ B×nh, Qu¶ng Ninh) cã diÖn tÝch tù nhiªn lµ: 9.352.000 ha chiÕm h¬n 28% diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn c¶ n−íc. D©n sè 8.831.000 ng−êi, chiÕm 12% d©n sè c¶ n−íc, mËt ®é 120 ng−êi/km2. - C¸c tØnh thuéc Trung bé: gåm 14 tØnh (Thanh Ho¸, NghÖ An, Hµ TÜnh, Qu¶ng B×nh, Qu¶ng TrÞ, Thõa Thiªn HuÕ, Qu¶ng Nam, §µ N½ng, Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hoµ, Ninh ThuËn, B×nh ThuËn) cã diÖn tÝch tù nhiªn 9.336.000 ha chiÕm 28% diÖn tÝch c¶ n−íc, d©n sè 17.284.000 ng−êi chiÕm 23,8% d©n sè c¶ n−íc, mËt ®é b×nh qu©n 178 ng−êi/km2. - Vïng ®åi nói T©y Nguyªn: gåm c¸c tØnh §¾c L¾c, §¾c N«ng, L©m §ång, Gia Lai vµ Kon Tum, cã d©n sè gÇn 3 triÖu ng−êi vµ tæng diÖn tÝch ®Êt ®ai 5 ÷ 6 triÖu ha, trong ®ã diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp chØ cã 573.000 ha, diÖn tÝch c©y c«ng nghiÖp 59.000 ha. B¶ng 12.1- B¶ng thèng kª t×nh h×nh sö dông ®Êt ë c¸c vïng [24] TT Th«ng sè Vïng nói phÝa B¾c Trung bé T©y Nguyªn 1 2 3 4 5 6 7 D©n sè (ng−êi) DiÖn tÝch (ha) DiÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp (ha) DiÖn tÝch ®Êt l©m nghiÖp (ha) DiÖn tÝch c©y ¨n qu¶ (ha) DiÖn tÝch c©y c«ng nghiÖp hµng n¨m (ha) DiÖn tÝch c©y ¨n qu¶ ®Õn n¨m 2000 (ha ) 8.831.000 9.352.000 1.062.000 1.713.000 32.335 209.800 68.265 17.284.200 9.336.000 1.226.200 3.585.100 43.010 438.500 80.000 2.998.700 5.611.900 572.700 3.294.000 14.000 59.300 34.000 Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 10 12.1.2. §Æc ®iÓm chñ yÕu vÒ tù nhiªn c¸c tØnh miÒn nói [24] Vïng ®åi nói ViÖt Nam tËp trung chñ yÕu ë c¸c tØnh phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn. 1. §Þa h×nh MiÒn nói phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn cã ®Þa h×nh cao, ®é dèc lín chªnh lÖch ®Þa h×nh lín l¹i bÞ chia c¾t bëi s«ng suèi vµ c¸c d·y nói cao, ph©n chia lµm 3 vïng râ rÖt: Vïng thung lòng n»m ë ®é cao 300 m ÷ 500 m däc theo s«ng suèi. Vïng cao nguyªn Méc Ch©u, Nµ S¶n (S¬n La), §ång V¨n (Hµ Giang), Chµ Na, Chµ Cang, Chµ T¬i (Lai Ch©u) cã ®é cao tõ 600m ®Õn 1600m, vïng nói cao cã ®é cao tõ 1600 m trë lªn, ng−îc l¹i ë T©y Nguyªn tuy còng chia nhiÒu bËc ®Þa h×nh nh−ng t−¬ng ®èi b»ng ph¼ng vµ tËp trung. BËc ®Þa h×nh ë ®é cao tõ 100 ÷ 300m chñ yÕu gÇn c¸c khu vùc Cheo Reo - Phu Tóc, E.Asoup vµ mét sè khu vùc däc biªn giíi Campuchia, bËc ®Þa h×nh ë ®é cao tõ 300 ÷ 500m gåm An Khª - ThÞ x· Kon Tum vµ thung lòng L¾k, bËc ®Þa h×nh ë ®é cao tõ 500 ÷ 800m gåm cao nguyªn Pleiku, Bu«n Mª Thuét, B¶o Léc, bËc ®Þa h×nh cao 1000m trë lªn nh− cao nguyªn §µ L¹t. 2. M¹ng l−íi s«ng ngßi Vïng nói phÝa B¾c vµ T©y Nguyªn lµ vïng ®Çu nguån cña mét sè hÖ thèng s«ng lín: s«ng CÇu, s«ng Th−¬ng, s«ng Lôc Nam, s«ng Ch¶y, s«ng G©m, s«ng L«, s«ng §µ, s«ng Hång... cã xu h−íng nghiªng tõ B¾c xuèng Nam vµ tõ T©y sang §«ng. T©y Nguyªn cã 4 s«ng chÝnh lµ s«ng Sª San, s«ng Ba, s«ng Serepok, s«ng §ång Nai. Nhê cã hÖ thèng s«ng ngßi t¹o nguån n−íc t−íi tiªu vµ thuû ®iÖn cã gi¸ trÞ song phÇn lín c¸c s«ng ngßi trªn cã biªn ®é dao ®éng vÒ l−îng n−íc mïa kh« vµ mïa m−a rÊt lín, nªn th−êng mïa hanh kh« th× h¹n h¸n vµ mïa m−a th× lò lôt. 3. KhÝ hËu ChÕ ®é nhiÖt: NhiÖt ®é trung b×nh th¸ng l¹nh nhÊt lµ 160C, ë vïng cao 100C ÷ 120C. Mïa hÌ th¸ng nãng trªn 260 C, vïng nói cao 200C ÷ 220 C. C¸c tØnh T©y Nguyªn: NhiÖt ®é b×nh qu©n toµn vïng lµ 21,80 C ®Õn 23,0 C cã xu h−íng t¨ng dÇn tõ Nam ra B¾c vµ gi¶m dÇn tõ thÊp ®Õn cao. Bèc h¬i: L−îng bèc h¬i trung b×nh ë c¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c tõ 650 ÷ 1000 mm/n¨m. C¸c tØnh T©y Nguyªn tõ 1100 mm ®Õn 1200mm. Th¸ng cã l−îng bèc h¬i lín nhÊt lµ th¸ng 3 víi 250 mm/th¸ng so víi 100 mm/th¸ng cña Lai Ch©u, S¬n La vµo th¸ng 2 vµ th¸ng 3. §é Èm: §é Èm trung b×nh n¨m lµ 82% ÷ 85 %, ®é Èm lín nhÊt 85% ÷ 90% vµ thÊp nhÊt 70% ÷ 75% ChÕ ®é m−a: L−îng m−a n¨m b×nh qu©n 2000 ÷ 2500 mm/n¨m, thÊp nhÊt 1200 ÷ 1600mm, cao nhÊt 2500 ÷ 3000 mm/n¨m. M−a ë T©y Nguyªn t¨ng dÇn tõ vïng thÊp lªn vïng cao. C¸c Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 11 s−ên nói cã h−íng ®ãn giã t¨ng râ rÖt tõ 2600 ÷ 2800 mm/n¨m, vïng khuÊt giã l−îng m−a ®¹t 1200 mm/n¨m. L−îng m−a ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu trong n¨m, vÒ mïa m−a tËp trung tõ 80% ÷ 85% víi nhiÒu trËn m−a lín kÐo dµi nhiÒu ngµy, mïa kh« chØ cßn 15 ÷ 20 %. 4. Dßng ch¶y n¨m vµ c¸c nguån n−íc ë miÒn nói, c¸c nguån n−íc th−êng lµ c¸c s«ng, suèi, hå chøa c¸c lo¹i, n−íc tõ c¸c khe l¹ch, n−íc m¹ch vµ nguån n−íc ngÇm d−íi ®Êt… §Æc ®iÓm chñ yÕu cña c¸c nguån n−íc lµ ph©n t¸n, mùc n−íc dao ®éng lín, l−u l−îng vÒ mïa lò vµ mïa kiÖt chªnh lÖch nhau lín, viÖc lÊy n−íc vµ dÉn n−íc gÆp nhiÒu khã kh¨n. C¸c tØnh miÒn nói phÝa B¾c vµ c¸c tØnh miÒn Trung dao ®éng dßng ch¶y n¨m rÊt lín tõ 30 l/s-km2 ®Õn 60 l/s-km2, c¸c tØnh T©y Nguyªn kho¶ng 30 ÷ 45 l/s-km2. Nh×n chung khÝ hËu vïng nói phÝa B¾c rÊt kh¾c nghiÖt vµ thay ®æi phøc t¹p, gi÷a mïa nãng vµ mïa l¹nh, gi÷a ngµy vµ ®ªm cã sù chªnh lÖch ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn m«i tr−êng sinh th¸i vµ s¶n xuÊt n«ng nghiÖp. KhÝ hËu ë T©y Nguyªn ®−îc h×nh thµnh d−íi t¸c ®éng cña bøc x¹ mÆt trêi, hoµn l−u khÝ quyÓn vµ hoµn c¶nh ®Þa lý. Trong ®ã vÞ trÝ ®Þa lý vµ cao ®é gi÷ vai trß quan träng trong t¸c ®éng qua l¹i gi÷a bøc x¹ vµ hoµn l−u khÝ quyÓn ®· h×nh thµnh mét vïng khÝ hËu ®Æc biÖt ë T©y Nguyªn lµ nhiÖt ®íi giã mïa Èm −ít do chÞu ¶nh h−ëng chñ yÕu cña giã T©y Nam. ë T©y Nguyªn mïa hÌ th× m−a nhiÒu, ®«ng xu©n hÇu nh− kh«ng cã m−a, kh« h¹n gay g¾t do ¶nh h−ëng cña giã mïa ®«ng b¾c ë ®«ng Tr−êng S¬n. 5. TÝnh chÊt ®Êt ®ai thæ nh−ìng a) §Êt ®ai vïng ®åi nói phÝa B¾c C¸c kÕt qu¶ nghiªn cøu cho thÊy ®Êt ®ai vïng ®åi nói phÝa B¾c rÊt ®a d¹ng vµ phøc t¹p thÓ hiÖn râ nhÊt lµ qu¸ tr×nh tÝch luü mïn vµ qu¸ tr×nh Gralit, ngoµi ra cßn cã c¸c qu¸ tr×nh Macgalit vµ Sialit. NÐt næi bËt ë ®©y lµ sù h×nh thµnh ®Êt theo ®é cao, ë ®é cao 700 ÷ 900m phæ biÕn nhãm ®Êt ®á vµng, ®é cao 900 ÷ 1800m phæ biÕn ®Êt mïn vµng ®á trªn nói, ë ®é cao trªn 1800 ÷ 2000m phæ biÕn ®Êt mïn trªn nói cao. Vïng nói T©y B¾c ®· h×nh thµnh 6 nhãm vµ 24 lo¹i ®Êt víi ®Æc ®iÓm ph¸t sinh vµ sö dông ®a d¹ng, ®Êt cã tÇng dµy vµ trung b×nh, tho¸t n−íc tèt, thµnh phÇn c¬ giíi tõ trung b×nh ®Õn nÆng, ph©n bè ë ®Þa h×nh chia c¾t, dèc nhiÒu (trªn 80% diÖn tÝch ®Êt trong vïng cã tÇng dµy h¬n 50 cm vµ n»m ë ®é dèc 250C). §Êt ®åi nói c¸c tØnh miÒn B¾c thÝch hîp víi c¸c lo¹i c©y trång chñ yÕu: Lóa n−íc, lóa c¹n, m×, m¹ch, ng«, khoai, l¹c, ®ç, ®Ëu. C©y c«ng nghiÖp: ChÌ, d©u t»m, mÝa, cµ phª. C©y ¨n qu¶: MËn, m¬, ®µo, cam, quýt, t¸o, døa, nh·n, xoµi, nho... nh×n chung n¨ng suÊt vµ s¶n l−îng c©y trång ë vïng ®åi nói cßn thÊp, cã nhiÒu nguyªn nh©n song ph¶i kÓ ®Õn nguyªn nh©n chÝnh lµ do thiÕu n−íc trÇm träng. b) §Êt ®ai T©y Nguyªn gåm c¸c lo¹i chÝnh nh− sau: Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 12 §Êt Bazan: Cã diÖn ph©n bè réng, tËp trung thµnh nhiÒu cao nguyªn réng lín kh¸ b»ng ph¼ng vµ cã tÇng dÇy hµng tr¨m mÐt. §©y lµ ®Êt ®á mµu mì rÊt thÝch hîp cho c©y l−¬ng thùc vµ thùc phÈm ®Æc biÖt lµ c©y cµ phª, cao su. §Êt Feralit: DiÖn ph©n bè Ýt, líp ®Êt máng, ®é ph× kÐm, sö dông trång c©y l−¬ng thùc, thùc phÈm vµ c©y c«ng nghiÖp ng¾n ngµy. §Êt dèc tô: DiÖn ph©n bè hÑp, r¶i r¸c kh¾p n¬i, cã thÓ c¶i t¹o trång ®−îc lóa n−íc. §Êt phï sa: Cã n¬i tËp trung hµng v¹n ha nh−: Cheo Reo, L¹c Thiªn, C¸t Tiªn... ®Þa h×nh b»ng ph¼ng thÝch hîp víi viÖc trång c©y l−¬ng thùc. Do ®Æc ®iÓm vÒ thæ nh−ìng cña ®Êt miÒn nói vµ T©y Nguyªn nh− ph©n tÝch ë trªn nªn hÖ sè thÊm cña ®Êt cã trÞ sè lín gÊp nhiÒu lÇn so víi vïng ®ång b»ng th−êng K«® = 1,50 cm/h ®Õn 2 cm/h, thËm chÝ nhiÒu n¬i ®¹t trÞ sè cao h¬n v× vËy th«ng th−êng hÖ sè t−íi lín gÊp 1,5 ÷ 2 lÇn hÖ sè t−íi ë vïng ®ång b»ng ®èi víi lóa còng nh− c¸c lo¹i c©y trång kh¸c. 12.1.3. T×nh h×nh thuû lîi vµ ph¸t triÓn n«ng nghiÖp HÖ thèng thuû lîi ®−îc x©y dùng ë c¸c tØnh miÒn nói cßn rÊt Ýt so víi yªu cÇu cña s¶n xuÊt. HÇu hÕt míi chØ phôc vô t−íi tiªu cho lóa vµ mét Ýt cho c©y trång c¹n vµ hoa mµu. T−íi cho c©y ¨n qu¶, c©y c«ng nghiÖp ch−a ®−îc ®Ò cËp, cßn yÕu. N¨ng lùc t−íi míi chØ ®¸p øng 20% ÷ 30% ®Êt n«ng nghiÖp hiÖn cã. §ång thêi míi ®¹t 40% ÷ 60% c«ng suÊt thiÕt kÕ cña c¸c c«ng tr×nh thuû lîi. Chi phÝ ®Çu t− ban ®Çu cho c«ng tr×nh thuû lîi ë miÒn nói gÊp 2 ÷ 3 lÇn ë ®ång b»ng cho 1 ha canh t¸c n«ng nghiÖp. §Þa h×nh miÒn nói phøc t¹p, l−îng m−a kh«ng nhiÒu, l¹i ph©n bè kh«ng ®Òu, bèc h¬i lín, ®Êt cã tÝnh thÊm m¹nh, hÖ sè dßng ch¶y nhá, diÖn tÝch canh t¸c ph©n t¸n vµ kh«ng b»ng ph¼ng nªn rÊt khã kh¨n vÒ nguån n−íc vµ bè trÝ hÖ thèng t−íi mÆt ruéng. C¸c c«ng tr×nh thuû lîi ë T©y Nguyªn ®−îc x©y dùng sau gi¶i phãng miÒn Nam míi ®¶m b¶o t−íi 30.000 ha lóa ®«ng xu©n, 46.000 ha lóa mïa vµ 44.000 ha cµ phª (kho¶ng 50% diÖn tÝch hiÖn cã) vµ 15% so víi diÖn tÝch ®Êt n«ng nghiÖp ë 5 tØnh T©y Nguyªn. §Ó ®¸p øng yªu cÇu phôc vô s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë T©y Nguyªn ®Õn n¨m 2002, ®Æc biÖt ®¶m b¶o diÖn tÝch t−íi cho 200 ngµn ha c©y cµ phª, 160 ha lóa mïa vµ hµng tr¨m ngµn ha c©y ¨n qu¶ vµ ®ång cá, nhµ n−íc cã kÕ ho¹ch ®Çu t− kinh phÝ gÇn 2000 tû ®ång (ch−a kÓ ®Õn nguån vèn ®Çu t− tõ ®Þa ph−¬ng) ®Ó x©y dùng hÖ thèng thuû lîi cho vïng s¶n xuÊt träng ®iÓm c¶ 5 tØnh T©y Nguyªn. ë T©y Nguyªn cã −u thÕ lµ diÖn tÝch ®Êt trång trät lín, tËp trung, b»ng ph¼ng. Ngoµi nguån n−íc mÆt cña 4 s«ng lín: s«ng Sª San, s«ng Ba, s«ng Serepok, s«ng §ång Nai... Cßn cã nguån n−íc ngÇm ®· ®−îc kh¶o s¸t kÕt luËn b−íc ®Çu −íc chõng 25,5.106 m3/ngµy, ph©n bè ®Òu vµ phong phó ë cao nguyªn Pleiku, Bu«n Mª Thuét, §¾c N«ng. Tuy vËy ®Ó khai th¸c nguån n−íc ngÇm trªn ®−a vµo phôc vô s¶n xuÊt cã hiÖu qu¶ cßn gÆp kh«ng Ýt khã kh¨n, ph¶i tr¶i qua qu¸ tr×nh ®Çu t− vèn vµ kü thuËt. Môc tiªu ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp chÝnh ë c¸c tØnh miÒn nói vµ T©y Nguyªn lµ æn ®Þnh vÒ l−¬ng thùc, ph¸t triÓn lîi thÕ vÒ s¶n xuÊt hµng ho¸ ®ã lµ ph¸t triÓn c©y ¨n qu¶, Ch−¬ng 12 - HÖ thèng thuû lîi vïng ®åi nói 13 c©y c«ng nghiÖp cã gi¸ trÞ kinh tÕ cao (m¬, mËn, v¶i, t¸o, cam, quýt, d©u t»m, mÝa ë miÒn B¾c, cam, quýt, nho, cµ phª, cao su, h¹t ®iÒu ë miÒn Nam). PhÊn ®Êu ®Õn n¨m 2010 tæng s¶n l−îng c¸c tØnh miÒn nói t¨ng gÊp 3 lÇn. DiÖn tÝch c©y ¨n qu¶ t¨ng gÊp 5 lÇn, c©y c«ng nghiÖp t¨ng gÊp 3 lÇn, c©y hoa mµu t¨ng gÊp 2,5 lÇn so víi hiÖn nay. Yªu cÇu vÒ n−íc t−íi vµ c¸c biÖn ph¸p th©m canh kh¸c còng ph¶i ®Çu t− rÊt lín. 12.1.4. Nh÷ng tån t¹i vµ h−íng kh¾c phôc ®Ó ph¸t triÓn n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë c¸c tØnh miÒn nói 1. Kh«i phôc vµ ph¸t triÓn nhanh chãng th¶m thùc vËt trªn mÆt ®Êt ®Ó t¨ng c−êng kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, gi÷ Èm, chèng xãi mßn vµ b¹c mµu cña ®Êt ®ai Do n¹n ph¸ rõng nghiªm träng ®· dÉn tíi t×nh tr¹ng suy tho¸i ®Êt vµ n−íc ®Õn møc b¸o ®éng. DiÖn tÝch rõng ë c¸c tØnh miÒn nói hiÖn nay chØ cßn kho¶ng 20% ÷ 30% so víi b×nh qu©n c¶ n−íc (diÖn tÝch ®Êt trèng ®åi träc t¨ng tíi 70% ÷ 80%). Riªng vïng nói T©y B¾c diÖn tÝch chØ cßn 9% ÷ 15%. Tû lÖ diÖn tÝch rõng ë T©y Nguyªn cßn kho¶ng 36%, cã ®é che phñ h¬n 50%. DiÖn tÝch rõng gi¶m, ®é che phñ mÆt ®Êt gi¶m, kh¶ n¨ng gi÷ n−íc, gi÷ ®é Èm trong ®Êt do ®ã còng gi¶m. Qua ®iÒu tra kh¶o s¸t cho thÊy l−îng n−íc mïa kiÖt hÇu hÕt s«ng suèi ë miÒn nói t¨ng gi¶m tû lÖ thuËn víi ®é che phñ rõng ®Çu nguån, cßn lò quÐt vÒ mïa m−a, lµm xãi mßn ®Êt, röa tr«i chÊt dinh d−ìng cña ®Êt t¨ng gi¶m tû lÖ nghÞch. C¸c ho¹t ®éng chÆt ph¸ rõng, ®èt rõng, khai ph¸ ®Êt n«ng nghiÖp qu¸ møc lµ nguyªn nh©n chÝnh (chiÕm 87% so víi 13% do sù biÕn ®æi tù nhiªn) dÉn ®Õn mÊt c©n b»ng sinh th¸i c¶ mét vïng réng lín. Tõ n¨m 1993, §¶ng vµ ChÝnh phñ ®· ®Çu t− hµng tr¨m tû ®ång mçi n¨m vµo c¸c ch−¬ng tr×nh trång c©y g©y rõng ®Ó kh«i phôc l¹i ®é che phñ mÆt ®Êt. Cïng víi viÖc ¸p dông c¸c c«ng nghÖ tiªn tiÕn vÒ trång trät, ch¨m sãc vµ t−íi n−íc ®· cã t¸c dông ®Õn viÖc c¶i t¹o ®Êt vïng ®åi nói. Nãi tãm l¹i viÖc khai th¸c tiÒm n¨ng ®Êt vïng ®åi cã kü thuËt sÏ t¹o ra ®−îc sù c©n b»ng sinh th¸i cho toµn vïng, gãp phÇn chèng lò, chèng xãi mßn ®Êt vµ n©ng cao dÇn ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cho ®ång bµo c¸c d©n téc miÒn nói. 2. H−íng nghiªn cøu vµ ®Ò xuÊt c¸c vÊn ®Ò cÇn thiÕt - CÇn cã sù ®iÒu tra l¹i ®Ó ®¸nh gi¸ ®óng vµ toµn diÖn vÒ hiÖn tr¹ng tù nhiªn vïng ®åi nói ë n−íc ta hiÖn nay, ®Æc biÖt lµ vÒ tµi nguyªn ®Êt vµ n−íc, c©y trång... trªn c¬ së ®ã quy ho¹ch bè trÝ c¬ cÊu c©y trång, vËt nu«i, khu d©n c− vµ kinh tÕ phô mét c¸ch hîp lý cho tõng vïng, tõng tØnh phï hîp víi quy ho¹ch ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi miÒn nói vµ ®Êt n−íc. - Bè trÝ bæ sung vµ hoµn chØnh c¸c hÖ thèng tr¹m quan tr¾c ®o ®¹c vÒ khÝ t−îng thuû v¨n vµ xãi mßn ®Êt ®ai trªn ®Þa bµn cÇn thiÕt vµ c¸c tr¹m t−íi c¶i t¹o ®Êt ë tõng vïng nh»m cung cÊp sè liÖu c¬ b¶n cÇn thiÕt cho c«ng t¸c quy ho¹ch thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi vµ c¸c c¬ së h¹ tÇng ph¸t triÓn kinh tÕ n«ng nghiÖp bÒn v÷ng ë miÒn nói. - X©y dùng c¸c m« h×nh mÉu ph¸t triÓn n«ng - l©m - thñy lîi vµ h¹ tÇng c¬ së miÒn nói ®Ó phæ biÕn ¸p dông nhanh chãng cho toµn vïng, trong ®ã ¸p dông c¸c m« h×nh nhá ¸p dông cho nhãm c¸c hé gia ®×nh vµ c¸c khu gia ®×nh sèng ë vïng cao. Quy ho¹ch vµ thiÕt kÕ hÖ thèng thuû lîi 14 - ThiÕt lËp hÖ thèng nghiªn cøu míi (ViÖn, Trung t©m, Tr¹m thùc nghiÖm...) ®Ó t×m gi¶i ph¸p kü thuËt vµ c«ng nghÖ phï hîp vµ cã hiÖu qu¶ phôc vô chiÕn l−îc ph¸t triÓn n«ng - l©m nghiÖp vµ kinh tÕ bÒn v÷ng ë miÒn nói n−íc ta. 12.2. Xãi mßn ®Êt vµ biÖn ph¸p chèng xãi mßn 12.2.1. T×nh h×nh ®Êt dèc, ®åi nói, n¬i sinh ra x