Tìm hiểu Các vitamin

11 c¸c vitamin TS.TrÇn Thanh Tïng Bé m«n Dưîc lý §¹i häc Y Hµ Néi Mục tiêu học tập Sau khi học xong bài này học viên phải: 1. Trình bày được tầm quan trọng của thuốc vitamin và nguyên nhân thiếu - thừa một số vitamin chính (A, D, B1, PP, B6, C). 2. Với mỗi vitamin trên, nêu được: nguồn gốc, tính chất chính, cơ chế tác dụng chủ yếu, áp dụng điều trị, theo dõi sử dụng. 2 Th¶o luËn Vitamin ? Cã ë ®©u ? Khi nµo th× cÇn dïng ? C¬ thÓ cã thÓ tù tæng hîp ? Dïng thõa cã ®éc kh«ng ? 3 1. Kh¸i niÖm vitamin: + Hîp chÊt h÷u c¬ cÇn cho mét sè ph¶n øng chuyÓn ho¸ + C¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®ưîc (trõ vitamin D) + §ưa tõ ngoµi vµo b»ng ¨n, uèng 2. Nhu cÇu: tuú vµo giíi vµ giai ®o¹n ph¸t triÓn 3. C¸c ®Æc ®iÓm cña vitamin: + Cã mÆt trong thøc ¨n víi lượng nhá + RÊt cÇn cho sù ph¸t triÓn vµ sù sèng b×nh thưêng + Khi thiÕu hôt sÏ g©y bÖnh lý ®Æc hiÖu + C¬ thÓ kh«ng tù tæng hîp ®ưîc (trõ vitamin D) + ë ngưêi: mét sè vi khuÈn cã thÓ tæng hîp vitamin K I. ĐẠI CƯƠNG 4 24. Nguyªn nh©n thiÕu vitamin - Cung cÊp kh«ng ®Çy ®ñ qua thøc ¨n - BÖnh lý rèi lo¹n hÊp thu: viªm ruét, t¾c mËt, - Do dïng thuèc hoÆc mét sè chÊt kh¸ng vitamin 5. Lưu ý + Thưêng thiÕu nhiÒu vitamin cïng lóc nªn cÇn phèi hîp + Vitamin A, D, E, K thõa sÏ dÔ g©y tai biÕn, c¸c vitamin tan trong nưíc th¶i nhanh ra khái c¬ thÓ nªn Ýt g©y tai biÕn Dïng vitamin cã thÓ g©y tai biÕn + Vitamin kh«ng ph¶i thuèc bæ nªn chØ dïng khi cÇn thiÕt. I. ĐẠI CƯƠNG 5  Ph©n lo¹i: dùa vµo tÝnh tan - Vitamin tan trong dÇu: A, D, E, K - Vitamin tan trong nưíc: B1, B2, PP, B6, C, B12, folic II. C¸c vitamin 6 * Nguån gèc + Vitamin A có 3 dạng retinol, retinal, acid retinoic. Có 3 tiền vtamin A: α, β, ɤ caroten + §éng vËt: gan c¸, b¬, s÷a, lßng ®á trøng + Thùc vËt: cµ rèt, bÇu, bÝ, gÊc, cµ chua * ThiÕu hôt + G©y bÖnh qu¸ng gµ, kh« m¾t loÐt gi¸c m¹c + Tăng sừng hóa biểu mô, da khô, thoái hóa tuyến mồ hôi, nhiễm trùng da. + Cơ thể dễ bị nhiễm trùng hô hấp, tiết niệu, sinh dục và chậm lớn, chán ăn. 1. Vitamin A (Retinol) 7 1. Vitamin A (Retinol) * Tác dụng và c¬ chÕ t¸c dông - Trªn thÞ gi¸c: trong m¸u vitamin A chuyÓn thµnh Rhodopsin – lµ s¾c tè nh¹y c¶m víi ¸nh s¸ng (ë tÕ bµo h×nh nãn cña vâng m¹c) gióp cho vâng m¹c nhËn ®ưîc c¸c h×nh ¶nh khi chiÕu s¸ng 8 31. Vitamin A (Retinol) * Tác dụng và c¬ chÕ t¸c dông - Trªn da: kÝch thÝch biÖt ho¸ biÓu m«, t¨ng tiÕt nhÇy, øc chÕ sõng ho¸ tÕ bµo biÓu m« Thiếu vitamin A dễ bị mẫn cảm với các chất gây ung thư. Có thể vitamin A điều hòa sự sinh tổng hợp protein cần thiết cho sự biệt hóa tế bào của tổ chức biểu mô và ức chế sự nhân lên của tế bào ung thư. - Trªn miÔn dÞch: t¨ng søc ®Ò kh¸ng cña c¬ thÓ víi nhiÔm vi khuÈn, ký sinh trïng, virus. - Chống oxy hóa: β-caroten phối hợp cùng selen, vitamin C, vitamin E 9 1. Vitamin A * ChØ ®Þnh - Bệnh khô mắt, quáng gà - Trẻ chậm lớn dễ mắc các bệnh nhiễm trùng, suy dinh dưỡng, suy dinh dưỡng thể Kwashiorkor. - Bệnh trứng cá, da, tóc, móng khô, bệnh á sừng, bệnh vẩy nến, các vết thương, vết bỏng - Hỗ trợ trong điều trị ung thư da, cổ tử cung, đại tràng, phổi và phòng - chống lão hoá. 10 1. Vitamin A * LiÒu lưîng: - Uống 5000 đv mỗi ngày hoặc cách 10- 15 ngày uống 50.000 đv. - Phụ nữ có thai uống dưới 2500 đv/ ngày. §èi víi PN cã thai, ®Æc biÖt 3 th¸ng ®Çu kh«ng ®ưîc dïng vitamin A liÒu cao v× cã thÓ g©y qu¸i thai. * Chư¬ng tr×nh Quèc Gia uèng vitamin A cho trÎ 6-36 th¸ng tuæi: uèng mçi lÇn 1 viªn 100.000UI, c¸ch nhau 6 th¸ng 11 * Theo dâi sö dông - Uèng liÒu cao, kÐo dµi sÏ g©y ngé ®éc vitamin A: kh« m¾t, trãc vÈy, t¨ng ¸p lùc néi sä, ®au ®Çu, xuÊt huyÕt, ... -Kh«ng dïng cïng dÇu parafin 1. Vitamin A 12 42. Vitamin D (Calciferol) * Nguån gèc Gåm vitamin D1 – D6, hay dïng D2 & D3 - Vitamin D2 (Ergocalciferol) Cã nguån gèc tæng hîp tõ thùc vËt thưêng ®ưîc dïng trong ®iÒu trÞ. - Vitamin D3 (Cholecalciferol) cã nguån gèc tù nhiªn: dÇu gan c¸, t¾m n¾ng nhê tia cùc tÝm - Vitamin D ®ưîc coi như hormon v× ®ưîc tæng hîp dưíi da råi ®i vµo m¸u ®Õn c¬ quan ®Ých vµ t¸c dông trªn receptor ®Æc hiÖu 13 2. Vitamin D * ThiÕu hôt - Cã thÓ gÆp c¬n h¹ calci m¸u - ThiÕu kÐo dµi g©y ra: cßi xư¬ng ë trÎ em vµ nhuyÔn xư¬ng ë ngưêi lín - §Ò phßng: + T¾m n¾ng + Bæ sung b»ng ®ưêng uèng * Thừa: Khi ngộ độc có biểu hiện + Tăng calci máu + chán ăn, mệt mỏi, đái nhiều, khát nước, nôn, ỉa chảy + Rối loạn tâm thần. + Tăng calci máu kéo dài gây calci hóa các tạng + Có thể gặp suy thận. 14 2. Vitamin D * Vai trò sinh lý - T¨ng hÊp thu calci ë ruét & t¸i hÊp thu ë thËn - T¨ng tÝch tô calci ë xư¬ng (ch¾c xư¬ng) - Phối hợp với hormon cận giáp (PTH) điều hòa nồng độ calci trong máu. - Giảm bài tiết phosphat và giúp chuyển phosphat hữu cơ thành phosphat vô cơ. - Oxy hóa citrat giúp cho sự hòa tan phức hợp calci và điều hòa nồng độ calci. Kh«ng cã vitamin D Cã vitamin D * C¬ chÕ t¸c dông KÝch thÝch t¨ng carrier vËn chuyÓn calci ë niªm m¹c ruét. 15 2. Vitamin D * Dược động học:  Vitamin D được hấp thu ở ruột non; D3 hấp thu tốt hơn D2.  Để có tác dụng, vitamin D được hydroxyl hóa qua 2 giai đoạn. Ở gan được chuyển thành calcifediol sau đó đi vào máu đến thận bị hydroxyl hóa lần thứ 2 tạo thành calcitrol có hoạt tính.  Enzym tham gia phản ứng hydroxyl hóa vitamin D ở gan và thận có thể gây cảm ứng hoặc tăng hoạt tính khi thiếu vitamin D, calci, phosphat, hormon cận giáp, prolactin và estrogen. . 16 52. Vitamin D Chuyển hóa vitamin D 17 2. Vitamin D * ChØ ®Þnh - Phßng vµ chèng cßi xư¬ng cho trÎ em - Phßng vµ chèng lo·ng xư¬ng ë ngưêi lín - Ngưêi g·y xư¬ng l©u lµnh - Phòng và chèng co giËt trong bÖnh suy tuyÕn cËn gi¸p - Hội chứng Fanconi 18 (bệnh lý ống thận, gây đào thải quá nhiều phospho qua thận, làm giảm phospho máu) 2. Vitamin D * Theo dâi sö dông - uèng liÒu cao, kÐo dµi sÏ g©y ngé ®éc vitamin D: mÖt mái, n«n, Øa ch¶y, rèi lo¹n t©m thÇn, calci ho¸ c¸c t¹ng & m« mÒm, suy thËn, ... - T¸c dông phô th«ng thưêng: ch¸n ¨n, buån n«n, nhøc ®Çu, tiªu ch¶y. - D2 vµ D3 dÔ bÞ oxy ho¸: lä nót mê, chøa khÝ tr¬ * LiÒu phßng bÖnh cho TE uèng 200 - 400 UI/ngµy hoÆc 6 th¸ng uèng liÒu duy nhÊt 200.000 UI 19 * Nguån gèc - C¬ thÓ kh«ng tÝch luü mµ thu nhËn tõ thøc ¨n hµng ngµy - Thực vật: Cã nhiÒu ë men bia, c¸m g¹o, ®Ëu tư¬ng. - Động vật: Lưîng nhá trong s÷a, trøng, thÞt n¹c, gan, thËn - Dạng hoạt động là thiamin pyrophosphat 3. Vitamin B1 (Thiamin) 20 63. Vitamin B1 (Thiamin) * Vai trò và cơ chế - Tham gia chuyển hóa pyruvat, glucose với vai trò là coenzym của decarboxylase, transketolase - Tham gia tổng hợp acetylcholin với sự tham gia của acetyl CoA - Tham gia chuyển hóa acid amin: khử carboxyl của valin, leucin và isoleucin 21 3. Vitamin B1 (Thiamin) * DÊu hiÖu thiÕu hôt - MÖt mái, ch¸n ¨n, gi¶m trÝ nhí - §au, viªm d©y thÇn kinh, gi¶m trư¬ng lùc c¬ - NÕu thiÕu kÐo dµi g©y bÖnh Beri-Beri, cã thÓ dÉn tíi suy tim. * ChØ ®Þnh - BÖnh tª phï Beri-Beri - Viªm d©y thÇn kinh, ngưêi nghiÖn rưîu, cã thai - RLTH: ch¸n ¨n, tiªu ch¶y kÐo dµi, viªm loÐt ®¹i trµng - BÖnh nh©n cã chÕ ®é dinh dưìng nh©n t¹o - BÖnh tim m¹ch, nhược cơ 22 * Theo dâi sö dông - Tiªm vitamin B1 vµo tÜnh m¹ch cã thÓ g©y sèc ph¶n vÖ. * LiÒu lưîng - Trung b×nh uèng 0,04 - 0,1g/ngµy, Tiªm b¾p 0,05g/ngµy. - LiÒu cao 0,1-1g/ngµy ®iÒu trÞ viªm d©y thÇn kinh, bÖnh tª phï 3. Vitamin B1 23 * Nguån gèc - Vi khuÈn ruét cã thÓ tæng hîp ®ưîc mét lưîng nhá vitamin PP - Cã nhiÒu ë gan, thÞt, c¸, rau, qu¶, g¹o vµ lóa m×. 4. Vitamin B3 (Niacin, PP) 24 7* ThiÕu hôt G©y bÖnh Pellagra, bÖnh nh©n cã héi chøng 3D (Dermatitis, Diarrhea, Dementia): - Da: viªm da ®èi xøng ë ch©n vµ c¸c vïng hë - Tiªu ho¸: viªm lưìi, loÐt miÖng, viªm thùc qu¶n, viªm d¹ dµy - ThÇn kinh: mÊt ngñ, nhøc ®Çu, trÇm c¶m, ló lÉn, sa sót trÝ tuÖ 4. Vitamin B3 Da HÖ thÇn kinh HÖ tiªu ho¸ 25 * T¸c dông - Tham gia chuyÓn ho¸ glucid, protid, xóc t¸c ph¶n øng oxy ho¸ khö trong chuçi h« hÊp tÕ bµo - H¹ lipoprotein m¸u (giảm chủ yếu là triglycerid), cơ chế chưa rõ ràng. * ChØ ®Þnh - Phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh Pellagra - T¨ng lipoprotein m¸u - ThiÕu m¸u - Phô n÷ uèng thuèc tr¸nh thai 4. Vitamin B3 26 * Theo dâi sö dông - Uèng 1g/ngµy ®iÒu trÞ t¨ng lipid m¸u cã thÓ g©y ra: gi·n m¹ch nöa trªn c¬ thÓ, bèc ho¶, ngøa, buån n«n, ®¸nh trèng ngùc, rèi lo¹n tiªu ho¸ - §Ó h¹n chÕ t¸c dông kh«ng mong muèn: cÇn t¨ng liÒu tõ tõ ®Ó c¬ thÓ thÝch nghi vµ uèng kÌm aspirin * LiÒu lưîng Uèng trung b×nh 100-500mg/ngµy, chia nhiÒu lÇn Cã thÓ tiªm tÜnh m¹ch 4. Vitamin B3 27 5. Vitamin C (acid ascorbic) * Nguån gèc, tính chất - Chủ yếu từ thực vật: Cã nhiÒu ë hÇu hÕt c¸c rau qu¶, ®Æc biÖt lµ c¶i xoong, qu¶ cã vÞ chua: ổi, bưởi, cam, chanh, - Tan mạnh trong nước, dễ bị phân hủy bởi nhiệt độ, ánh sáng, các chất oxy hóa và trong môi trường base. 28 85. Vitamin C (acid ascorbic) * ThiÕu hôt - ThiÕu g©y ra: mÖt mái, viªm lîi, thiÕu m¸u, gi¶m søc ®Ò kh¸ng. - ThiÕu nÆng g©y bÖnh Scorbut: ch¶y m¸u díi da, r¨ng miÖng, rông r¨ng, viªm lîi, sõng ho¸ nang l«ng * Thừa - Mất ngủ, tiêu chảy, sỏi thận, tăng huyết áp, 29 * Vai trò và cơ chế - Tham gia chuyÓn ho¸ vµ tæng hîp rÊt nhiÒu chÊt như: chuyển acid folic thành acid folinic, collagen, ức chế hyaluronidase (enzym tiêu protein, tăng thấm mao mạch) → vững bền thành mạch - Chuyển dopamin thành noradrenalin, tổng hợp serotonin từ tryptophan, tổng hợp hormon vỏ thượng thận. - Gióp chuyÓn Fe 3+ thµnh Fe 2+ lµm t¨ng hÊp thu Fe ë ruét - HiÖp ®ång víi vitamin E, β-caroten, selen ng¨n c¶n gèc tù do g©y ®éc tÕ bµo - Trên thực nghiệm: vitamin C tăng tổng hợp interferon, giảm nhạy cảm với histamin. 5. Vitamin C 30 * ChØ ®Þnh - Phßng vµ ®iÒu trÞ bÖnh Scorbut - Ch¶y m¸u do thiÕu vitamin C - T¨ng søc ®Ò kh¸ng trong nhiÔm trïng, nhiÔm ®éc, thai nghÐn - ThiÕu m¸u - Ngưêi nghiÖn rưîu, nghiện thuốc lá - DÞ øng 5. Vitamin C 31 * Theo dâi sö dông + Phô n÷ cã thai: dïng vitamin C cã thÓ g©y bÖnh Scorbut ë trÎ (cảm ứng enzym chuyển hóa) + Dïng liÒu cao, kÐo dµi sÏ lµm t¨ng nhu cÇu, dõng ®ét ngét sÏ g©y thiÕu + Tiªm TM cã thÓ g©y shock ph¶n vÖ do chÊt b¶o qu¶n cña vitamin C + LiÒu > 1g, kÐo dµi  t¹o sái oxalat vµ urat ë thËn * LiÒu lưîng - Trung b×nh 0,2 - 0,5g/ngµy, chia liÒu, kh«ng nªn qu¸ 1g/ngµy - Tiªm dưíi da, tÜnh m¹ch kh«ng qu¸ 1g/ngµy - TrÎ em b»ng 1/2 liÒu ngưêi lín. 5. Vitamin C 32 9* Nguån gèc, tính chất - Lµ vitamin tan trong nưíc - Cã nhiÒu ë thÞt, gan, s÷a, lßng ®á trøng, mÇm lóa m×, men bia, rau, - Các chất pyridoxin, pyridoxal vµ pyridoxamin cã cÊu tróc ho¸ häc gÇn gièng nhau, cã cïng t¸c dông sinh häc, gäi chung lµ vitamin B6. - Nhiệt độ cao, gặp chất oxy hóa, tia cực tím, vitamin B6 dễ bị phân hủy và mất tác dụng 6. Vitamin B6 33 * ThiÕu hôt Do chÕ ®é dinh dưìng hoÆc dïng thuèc như INH, g©y ra: - Tæn thư¬ng da (ngøa, viªm da) - Viªm miÖng, lưìi - Co giËt, viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi - ThiÕu m¸u (tham gia chuyÓn ho¸ vitamin B12, acid folic) - Xét nghiệm: giảm GABA, noradrenalin, serotonin 6. Vitamin B6 34 * Vai trò và cơ chế - Vitamin B6 chuyển thành dạng có hoạt tính pyridoxal phosphat nhờ pyrodoxalkinase, INH ức chế kinase → thiếu hụt vitamin B6. - Pyridoxal phosphat là coenzym của một số enzym chuyển hóa acid amin: decarboxylase, transaminase, desaminase - Tham gia tæng hîp GABA, chuyển hóa acid oxalic - Ảnh hưëng tíi qu¸ tr×nh t¹o m¸u: chuyÓn ho¸ vitamin B12, folic - Dù phßng t¸c dông kh«ng mong muèn do isoniazid g©y ra 6. Vitamin B6 35 * ChØ ®Þnh - X¬ v÷a ®éng m¹ch (giúp chuyển tryptophan thành vitamin B3) - Viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi vµ thÞ gi¸c - §éng kinh, móa vên, móa giËt ë trÎ em - Say tµu xe, n«n khi mang thai - ThiÕu m¸u (thông qua vitamin B12, acid folic) - Dïng kÌm INH, ngé ®éc benzen 6. Vitamin B6 36 10 * Theo dâi sö dông - ë nhiÖt ®é cao, gÆp chÊt oxy ho¸ hay tia cùc tÝm th× vitamin B6 dÔ bÞ ph©n huû vµ mÊt t¸c dông - §ưêng dïng: uèng, tiªm b¾p, tiªm dưíi da * LiÒu dïng - Tiªm b¾p hoÆc dưíi da trung b×nh 0,05-0,1g/ngµy x 1-3 th¸ng - Dù phßng khi dïng cïng INH (tr¸nh g©y viªm d©y thÇn kinh ngo¹i vi). Uèng 10mg vitamin B6 mçi khi uèng 100mg INH 6. Vitamin B6 37 Tr¸i c©y lµ nguån cung cÊp vitamin tõ thiªn nhiªn 38