Bài giảng Tổng quan về tài chính công - Nguyễn Hồng Thắng

à cung cấp công trình công cộng.  Nhà nước không nên can thiệp vào kinh tế mà hãy để trật tự tự nhiên chi phối – đó là những quy luật kinh tế khách quan hay “bàn tay vô hình”. Chủ nghĩa tư bản có đủ điều kiện để cho những quy luật này điều khiển nền kinh tế mà không cần đến nhà nước.  Xuất phát trên nền tảng đó, A. Smith không cho rằng nên mở rộng quy mô thu nhập công. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng cận đại  David Ricardo (1772-1823) đã thừa kế và phát triển học thuyết của Adam Smith về thuế.  D. Ricardo cho rằng thuế là một phần sản phẩm của đất đai và công nghiệp thuộc quyền sử dụng của nhà nước. Thuế làm tăng thu nhập của nhà nước nhưng làm giảm khả năng đầu tư, giảm khả năng tiêu dùng và làm chậm tốc độ tăng của cải.  Nhìn chung, D. Ricardo chủ trương thuế ôn hòa và hạn chế tăng thuế. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng cận đại  Vilfredo Pareto (1848-1923), người Ý, kế thừa thành công Léon Walras (1834-1910) – bậc thầy của trường phái Lausanne.  Tư tưởng của V. Pareto gắn liền với kinh tế học phúc lợi. Ông nhận thấy trong những điều kiện nhất định, thị trường cạnh tranh có thể phân bổ nguồn lực theo cách có lợi cho người này và gây bất lợi cho người khác.  Ông cho rằng việc phân bổ nguồn lực kinh tế chỉ đạt hiệu quả hoặc tối ưu khi chúng được phân bổ theo một cách mà không một cách tái phân bổ nào có thể làm một người thuận lợi hơn mà không làm người khác xấu đi.  Đó gọi là Pareto efficiency hoặc tối ưu Pareto. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng mới trong quản lý khu vực công (từ 1980 đến nay) Quản trị công mới (New Public Management) Good Governance Tư tưởng hiện đại  Đến giai đoạn trường phái Tân cổ điển nửa đầu thế kỷ XX thì vai trò của nhà nước cũng không được đề cập nhiều hơn chút nào.  Các học giả tiêu biểu của trường phái này, Robert Lucas, F. Muth, cùng quan điểm với hai nhà khai sáng trường phái cổ điển, không nhìn nhận nhà nước có ảnh hưởng to lớn đến phát triển kinh tế. Rõ ràng, kể từ khi chủ nghĩa tư bản ra đời cho đến bây giờ, ở hầu hết quốc gia khu vực tư nhân vẫn là khu vực sản xuất chủ chốt trong việc cung cấp hàng hóa và dịch vụ. Nên có cơ sở thực tiễn để nhiều học giả cho rằng trong khu vực đó tồn tại một cơ chế phân bổ nguồn lực hữu hiệu mà không cần sự can thiệp của chính phủ. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng hiện đại -- điểm chính Phi tập trung: – Phân cấp thuế – Phân cấp chi – Phân cấp cung cấp hàng hóa công  “Vote with feet”  “Free-rider” Phí người sử dụng (User Fee) Nợ công Tư tưởng hiện đại -- điểm chính  Ngân sách theo chương trình va ̀ mang tính trung hạn;  Kết hợp ngân sách với hoạch định phát triển qgia;  Mức độ minh bạch ngày càng cao  Ngoài kiểm soát va ̀ tuân thủ, còn hướng đến hiệu suất va ̀ hiệu quả  Mang tính cạnh tranh (cạnh tranh với thị trường tư, cạnh tranh giữa chính quyền địa phương,) Tư tưởng hiện đại  Một khía cạnh không thể bỏ qua khi bàn đến tài chính công hiện đại là thu nhập công trong trường hợp chính thể liên bang.  Tại đây có rất nhiều đơn vị chính quyền được phép thu thuế và cung cấp hàng hóa công. Từ đó nảy sinh tư tưởng phi tập trung hóa và phân cấp tài chính.  Phi tập trung hóa tài chính là việc chính quyền trung ương không dành toàn bộ thu nhập công về mình mà phân chia một phần cho chính quyền địa phương.  Phân cấp tài chính là việc chính quyền trung ương trao cho chính quyền địa phương quyền thu để cung cấp những hàng hóa công địa phương. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng hiện đại  Đức Giáo hoàng John Paul II đã có quan điểm cho rằng: “Cộng đồng tầng lớp bên trên không nên can thiệp vào đời sống nội bộ của cộng đồng tầng lớp thấp dưới mà nên hỗ trợ khi họ cần và giúp phối hợp hoạt động của họ với hoạt động của phần xã hội còn lại, luôn trên quan điểm vì lợi ích chung”[1]. [1] Public Finance, 4th Edition, Harvey S. Rosen, IRWIN 1995, page 507. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng hiện đại  Trong chính thể liên bang có trao quyền tự chủ tài chính rộng rãi cho chính quyền địa phương, cư dân ở mỗi vùng lãnh thổ sẽ phân tích tương quan giữa số thuế nộp cho chính quyền địa phương và hàng hóa công do chính quyền địa phương cung cấp. Qua đó họ sẽ tự động di chuyển đến những nơi mà họ cho rằng tương quan này là tối ưu. Hiện tượng di chuyển nói trên được gọi là hành động bỏ phiếu bằng chân (vote with feet).  Trong trường hợp chính thể thống nhất phi liên bang, phi tập trung hóa được đề cập đến với một mức độ kém hơn. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng hiện đại  Một khía cạnh lịch sử khác của thu nhập công hiện đại là hai vấn đề (1) người hưởng thụ không trả tiền (free rider) và (2) lệ phí người sử dụng (user fee).  Trường phái đề cập đến những vấn đề trên là trường phái Lựa chọn công (Public Choice) gồm các nhà chính trị học và kinh tế học của Virginia Polytechnic Institute (Viện Bách khoa Virginia) và Đại học Rochester-New York như: James Buchanan – giải Nobel năm 1986, Gordon Tullock, Duncan Blachk, Anthony Downs, William Niskanen, Albert Breton, Robert Tollison và T. Borcheding. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng hiện đại  J. Buchanan cho rằng: “ ai ai cũng có xu hướng cho mình trở thành một người hưởng thụ không trả tiền, một trường hợp được miễn trừ, tức là vẫn được hưởng thụ các lợi ích của một thứ của cải tài sản tiêu dùng chung mà chẳng phải góp chút gì vào chi phí.”[1]. Each person will try to get the benefit of a public good without paying for it. That is, each person will try to get a “free ride” at the expense of others who do pay.  Tâm lý hưởng thụ miễn phí cho thấy tính thiếu công bằng và kém hiệu quả trong việc cung cấp hàng hóa, dịch vụ công.  Lệ phí người sử dụng không thuần túy là mang ý nghĩa một khoản thu nhập công mà là một biện pháp kinh tế nâng cao ý thức cộng đồng cho người dân. [1] Lịch sử tư tưởng kinh tế, tập 2: Các tác gia đương đại, A. Gélédan chủ biên, bản tiếng Việt, Nhà xuất bản khoa học xã hội, Hà Nội 1996, trang 532. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Tư tưởng hiện đại  Vấn đề người hưởng thụ không trả tiền và lệ phí người sử dụng đặc biệt đáng được quan tâm tại các quốc gia đang chuyển đổi từ cơ chế cung cấp, kế hoạch hóa tập trung sang cơ chế thị trường.  Ở những quốc gia này, ý niệm về việc hưởng thụ không trả tiền ít nhiều đã được hình thành nên khi chuyển sang cơ chế trao đổi ngang giá đã có những cú sốc đối với những tầng lớp người vốn từng sống trong sự bao cấp của chính phủ.  Ở một thái cực khác, chính phủ thoạt đầu dè dặt ấn định lệ phí và phí, sau đó lại rơi vào tình trạng thiếu kiểm soát những khoản lệ phí, phí do các cấp chính quyền bên dưới đặt ra. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG Joseph Stiglizt  Tài chính công ngày càng có vai trò to lớn đối với quá trình phát triển kinh tế của một quốc gia. Ông nói: “Thâm hụt ngân sách liên bang đi kèm đã báo động các nhà kinh tế thuộc tất cả các trường phái chính trị và tri thức. Vì vậy, không còn nhiều thời gian để tìm hiểu xem lấy đâu ra tiền để trang trải mà cần phải có đủ thời gian để xem xét chi tiêu như thế nào.”  Trong bối cảnh đó, thu nhập công từ các sắc thuế nội địa đôi khi không đủ tài trợ chi những khoản chi khổng lồ của chính phủ. Như vậy, thâm hụt và vay nợ nổi lên thành một vấn đề gay gắt. Không chỉ có quốc gia nghèo mới đi vay nợ mà gần như mọi quốc gia đều đi vay. Nếu so với những giai đoạn trước thì đây cũng chính là những khía cạnh nổi bật của tài chính công hiện đại nói chung và cơ cấu thu nhập công nói riêng. QUAN ĐIỂM VỀ TÀI CHÍNH CÔNG