Biến động mùa và nhiều năm của trường nhiệt độ nước mặt biển và sự hoạt động của bão tại khu vực biển đông

T¹p chÝ Khoa häc ®hqghn, KHTN & CN, T.xxI, Sè 3PT., 2005 BiÕn ®éng mïa vµ nhiÒu n¨m cña tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn vµ sù ho¹t ®éng cña b·o t¹i khu vùc BiÓn §«ng §inh V¨n −u, Ph¹m Hoµng L©m Khoa KhÝ t−îng - Thñy v¨n & H¶i d−¬ng häc §¹i häc Khoa häc Tù nhiªn, §HQG Hµ Néi Tãm t¾t. N»m trong khu vùc cã tr÷ l−îng nhiÖt lín nhÊt c¸c ®¹i d−¬ng, bån n−íc Êm t©y Th¸i B×nh D−¬ng bao gåm phÇn lín BiÓn §«ng cã mét vai trß hÕt søc quan träng ®èi víi sù h×nh thµnh vµ biÕn ®éng cña nhiÒu hiÖn t−îng thêi tiÕt, khÝ hËu khu vùc còng nh− toµn cÇu nh− giã mïa, b·o vµ ¸p thÊp nhiÖt ®íi. Nh÷ng biÕn ®éng cña tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn khu vùc BiÓn §«ng ®−îc thÓ hiÖn râ nÐt qua qu¸ tr×nh x©m nhËp cña l−ìi n−íc l¹nh mïa ®«ng däc theo r×a t©y bån n−íc Êm s¸t bê ViÖt Nam vµ hiÖn t−îng n−íc tråi trong giã mïa t©y nam còng trªn khu vùc t©y BiÓn §«ng. C¸c kÕt qu¶ ph©n tÝch sè liÖu cho thÊy cã nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ cña tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn vµ ho¹t ®éng cña b·o nhiÖt ®íi trªn khu vùc nghiªn cøu ®Æc biÖt trong thËp niªn gÇn ®©y. Tuy ch−a cã ®−îc c¸c quan hÖ ®Þnh l−îng gi÷a c¸c biÕn ®éng nµy víi c¸c chu kú dao ®éng mïa vµ nhiÒu n¨m cña c¸c ®Æc tr−ng khÝ t−îng-h¶i d−¬ng kh¸c, song nh÷ng t¸c ®éng ®¸ng kÓ cña mét sè hiÖn t−îng quy m« toµn cÇu nh− ENSO lªn chÕ ®é nhiÖt vµ ho¹t ®éng b·o ®· ®−îc ghi nhËn. Nh÷ng mèi quan hÖ nµy cÇn ®−îc ®i s©u nghiªn cøu trong thêi gian tíi nh»m môc ®Ých x¸c lËp c¸c quy luËt biÕn ®éng cho phÐp x©y dùng c¸c m« h×nh dù b¸o ®¸p øng c¸c yªu cÇu khoa häc vµ thùc tiÔn. 1. Më ®Çu T©y Th¸i B×nh D−¬ng lµ mét trong nh÷ng khu vùc ho¹t ®éng m¹nh cña b·o nhiÖt ®íi. Do b·o nhiÖt ®íi chñ yÕu ®−îc h×nh thµnh trªn ®¹i d−¬ng nªn chÞu ¶nh h−ëng kh¸ lín cña c¸c ®Æc tr−ng khÝ t−îng vµ h¶i d−¬ng toµn cÇu còng nh− khu vùc. Sù biÕn ®æi cña cÊu tróc nhiÖt trªn bån n−íc nãng t©y Th¸i B×nh D−¬ng bao gåm mét phÇn BiÓn §«ng cã thÓ g©y ¶nh h−ëng ®Õn quy luËt ph¸t sinh vµ ho¹t ®éng cña c¸c c¬n b·o trªn khu vùc nghiªn cøu. ViÖc x¸c ®Þnh ®−îc kh¶ n¨ng chÈn ®o¸n vµ dù b¸o nh÷ng biÕn ®éng nµy sÏ mang l¹i nhiÒu lîi Ých cho c¸c quèc gia cã chñ quyÒn trong khu vùc. 2. D÷ liÖu vµ ph−¬ng ph¸p Th«ng tin chi tiÕt vÒ thêi ®iÓm h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ kÕt thóc cïng víi quü ®¹o cña c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi t¹i khu vùc t©y Th¸i B×nh D−¬ng ®−îc Trung t©m KhÝ t−îng vµ H¶i d−¬ng cña H¶i qu©n Hoa Kú (NPMOC/JTWC) tËp hîp vµ c«ng bè. Tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn (SST) trung b×nh nhiÒu n¨m ®−îc x©y dùng dùa vµo kÕt qu¶ ph©n tÝch trung b×nh 2 th¸ng víi l−íi 1/4 ®é, sö dông ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch 3 chiÒu (VIM) do §inh V¨n ¦u vµ Brankart (1997) triÓn khai tõ bé sè liÖu Atlas ®¹i d−¬ng thÕ 127 §inh V¨n ¦u, Ph¹m Hoµng L©m 128 giíi (WOA). Sè liÖu SST tõ nh÷ng n¨m 1990 ®Õn n¨m 2001 ®−îc lÊy tõ bé sè liÖu cña ch−¬ng tr×nh WOCE (2001). Ngoµi ra c¸c tr−êng sè liÖu SST vµ mùc biÓn (SSH) trung b×nh th¸ng tõ n¨m 1997 ®Õn nay ®−îc cËp nhËt tõ Internet. Víi c¸c tr−êng sè liÖu hiÖn cã, chóng t«i sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch thèng kª theo kh«ng gian víi quy m« mïa vµ quy m« m−êi n¨m ®¸nh gi¸ c¸c quy luËt biÕn ®éng cña b·o, nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn vµ ®Æc biÖt lµ t×m hiÓu c¸c mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chóng víi nhau. 3. KÕt qu¶ vµ th¶o luËn 3.1. BiÕn ®éng tr−êng nhiÖt n−íc mÆt biÓn khu vùc BiÓn §«ng Sù kh¸c biÖt gi÷a mïa HÌ vµ mïa §«ng cña tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt vµ hoµn l−u t¹i khu vùc BiÓn §«ng lµ rÊt râ rµng. Vµo mïa ®«ng cã sù x©m nhËp s©u cña l−ìi l¹nh xuèng phÝa nam, ®−êng ®¼ng nhiÖt 250C xuèng tíi 80 vÜ b¾c (H×nh 3.1a). Qu¸ tr×nh nµy dÉn ®Õn hiÖn t−îng ¨n mßn mÐp t©y b¾c cña bån n−íc Êm tån t¹i th−êng xuyªn trªn khu vùc nhiÖt ®íi xÝch ®¹o t©y Th¸i B×nh D−¬ng. Tr−êng giã §«ng B¾c thæi víi tÇn suÊt lín, mang theo kh«ng khÝ l¹nh vµ hoµn l−u xo¸y thuËn lín trªn biÓn ®· gãp phÇn lín sinh ra hiÖn t−îng nµy. NÒn nhiÖt trung b×nh mïa ®«ng kh¸ thÊp víi sù biÕn ®éng cña tr−êng nhiÖt ®é theo c−êng ®é gi¶m dÇn tõ phÝa gÇn bê biÓn ViÖt Nam ra ngoµi kh¬i. Cïng víi tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn, bøc tranh hoµn l−u tÇng mÆt t¹i khu vùc nµy còng rÊt phøc t¹p. Dßng chÝnh lµ dßng ch¶y m¹nh ®i tõ phÝa ®«ng b¾c BiÓn §«ng ch¶y song song víi bê biÓn ViÖt Nam víi vËn tèc cã thÓ lín h¬n 1,0 m/s. Bªn c¹nh xo¸y thuËn chÝnh cßn tån t¹i mét sè xo¸y quy m« võa nh− trªn khu vùc Hoµng Sa vµ Tr−êng Sa. Vµo mïa hÌ tr−êng nhiÖt ®é kh«ng cã nhiÒu biÕn ®éng, nÒn nhiÖt t−¬ng ®èi cao mang ®Æc tr−ng cña vïng biÓn nhiÖt ®íi, nhiÖt ®é chØ dao ®éng xung quanh 290C. Tuy nhiªn vµo thêi ®iÓm nµy cã mét hiÖn t−îng côc bé t¹i khu vùc biÓn miÒn Trung víi tÇn xuÊt x¶y ra kh¸ th−êng xuyªn tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c, ®ã lµ hiÖn t−îng n−íc tråi. Cã thÓ thÊy nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn t¹i khu vùc biÓn miÒn Nam Trung Bé lu«n cã xu thÕ t¹o thµnh mét l−ìi l¹nh kÐo dµi ra phÝa biÓn theo h−íng ®«ng (h×nh 3.1b). NÕu lÊy ®−êng 280C lµm biªn ngoµi th× vïng nhiÖt ®é thÊp ®ã cã diÖn tÝch t−¬ng ®èi lín, nhiÖt ®é nhá nhÊt cã thÓ xuèng tíi 240C, ®ã chÝnh lµ biÓu hiÖn cña hiÖn t−îng n−íc tråi m¹nh. HiÖn t−îng n−íc tråi còng ®−îc ph¶n ¸nh qua tr−êng hoµn l−u biÓn víi dßng ch¶y chÝnh ®i tõ phÝa nam t¹o nªn hiÖn t−îng t¸ch bê cïng víi xo¸y thuËn côc bé t¹i khu vùc n−íc tråi. Khi theo dâi diÔn biÕn cña hiÖn t−îng n−íc tråi chóng t«i thÊy r»ng bªn c¹nh mét sè n¨m n−íc tråi x¶y ra víi c−êng ®é m¹nh, còng cã n¨m chØ x¶y ra víi c−êng ®é yÕu, thËm chÝ hÇu nh− kh«ng thÊy x¶y ra. Trong phÇn tiÕp theo chóng t«i sÏ ph©n tÝch mét vÝ dô trªn c¬ së c¸c sè liÖu n¨m 1997 vµ 1998 khi hiÖn t−îng El Nino ho¹t ®éng m¹nh trªn khu vùc Th¸i B×nh D−¬ng vµ cã t¸c ®éng toµn cÇu. BiÕn ®éng mïa vµ nhiÒu n¨m cña tr−êng nhiÖt ®é… 129 H×nh 1a: NhiÖt ®é tÇng mÆt mïa ®«ng H×nh 1b: NhiÖt ®é tÇng mÆt mïa hÌ HiÖn t−îng l−ìi l¹nh x©m nhËp s©u xuèng phÝa nam vµo mïa §«ng vµ hiÖn t−îng n−íc tråi x¶y ra vµo mïa HÌ lµ nh÷ng ®Æc tr−ng quan träng cña khu vùc BiÓn §«ng, chóng x¶y ra th−êng xuyªn nh−ng cã diÔn biÕn hÕt søc phøc t¹p tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c. Víi t¸c ®éng cña c¸c hiÖn t−îng nµy lªn biÕn ®éng cña bån n−íc Êm t©y Th¸i B×nh D−¬ng ch¾c ch¾n sÏ g©y nªn nh÷ng ph¶n øng kh¸c nhau trong hoµn l−u khÝ quyÓn khu vùc trong ®ã cã ho¹t ®éng cña giã mïa vµ ¸p thÊp nhiÖt ®íi trªn khu vùc BiÓn §«ng. Nh− ®· tr×nh bµy ë phÇn trªn chóng t«i ®−a ra mét sè kÕt qu¶ ph©n tÝch tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn trong c¸c n¨m 1997 vµ 1998 nh»m nªu bËt quy m« biÕn ®éng cña c¸c qu¸ tr×nh võa nªu. Trong thËp niªn cuèi cña thÕ kû 20 cã mét lÇn hiÖn t−îng ENSO ho¹t ®éng m¹nh nhÊt kÐo dµi tõ kho¶ng th¸ng 5 n¨m 1997 ®Õn mïa hÌ n¨m 1998. Sù ho¹t ®éng cña hiÖn t−îng nµy lµm cho tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn biÕn ®æi mét c¸ch ®¸ng kÓ. Vµo mïa §«ng, so s¸nh 2 tr−êng nhiÖt th¸ng 1 n¨m 1997 vµ th¸ng 1 n¨m 1998 cã thÓ thÊy râ hiÖn t−îng nãng lªn ®¸ng kÓ trong mïa §«ng n¨m 1998 víi sù suy yÕu cña l−ìi l¹nh ven bê t©y BiÓn §«ng. Trong khi ®ã vµo mïa ®«ng n¨m 1997, tr−íc khi El Nino xuÊt hiÖn, l−ìi l¹nh ven bê t©y BiÓn §«ng cßn ho¹t ®éng kh¸ m¹nh. Sù hiÖn diÖn cña n−íc tråi trong 2 mïa hÌ còng cho thÊy ¶nh h−ëng cña ENSO lªn tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn khu vùc BiÓn §«ng. Mïa HÌ n¨m 1997 khi ENSO b¾t ®Çu ho¹t ®éng t−¬ng øng víi sù suy yÕu cña tÝn phong dÉn ®Õn sù gia t¨ng cña ho¹t ®éng giã mïa T©y Nam, ®iÒu nµy cã thÓ thÊy râ sù gia t¨ng cña ho¹t ®éng n−íc tråi trªn vïng biÓn ven bê miÒn Trung (h×nh 3.1g). L−ìi n−íc l¹nh trong thêi kú nµy ®· lan theo dßng ch¶y ®Õn qu¸ trung t©m biÓn. Trong khi vµo mïa hÌ n¨m 1998, khi kÕt thóc pha Êm cña ENSO, sù t¨ng c−êng cña tÝn phong còng ®ång nghÜa víi suy yÕu ho¹t ®éng giã mïa t©y-nam dÉn ®Õn sù suy gi¶m cña hiÖn t−îng n−íc tråi trªn vïng biÓn ven bê miÒn Trung. Tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn th¸ng 8 n¨m 1998 dÉn ra trªn h×nh 3.1h cho ta thÊy mùc ®é ¶nh h−ëng cña hiÖn t−îng ENSO lªn tr−êng nhiÖt biÓn §«ng. §inh V¨n ¦u, Ph¹m Hoµng L©m 130 H×nh 1c: NhiÖt ®é n−íc mÆt th¸ng 1 n¨m 1997 H×nh 1d: NhiÖt ®é n−íc mÆt th¸ng 1 n¨m 1998 H×nh 1e: NhiÖt ®é n−íc mÆt th¸ng 8 n¨m 1997 H×nh 1f: NhiÖt ®é n−íc mÆt th¸ng 8 n¨m 1998 Nh− ®· ph©n tÝch ë phÇn trªn, sù biÕn ®éng cña tr−êng nhiÖt BiÓn §«ng cã t¸c ®éng lµm biÕn d¹ng bån n−íc nãng t©y Th¸i B×nh D−¬ng cã thÓ lµ mét nguyªn nh©n g©y nªn biÕn ®éng cña c¸c ¸p thÊp nhiÖt ®íi vµ b¸o trªn khu vùc trong ®ã cã ViÖt Nam. Trong phÇn tiÕp theo chóng t«i dÉn ra mét sè kÕt qu¶ ph©n tÝch biÕn ®éng cña ho¹t ®éng b·o trªn khu vùc nµy trong nöa thÕ kû gÇn ®©y. BiÕn ®éng mïa vµ nhiÒu n¨m cña tr−êng nhiÖt ®é… 131 3.2. BiÕn ®éng cña ho¹t ®éng b·o nhiÖt ®íi t¹i t©y Th¸i B×nh D−¬ng vµ BiÓn §«ng Theo sè liÖu hiÖn cã, trong thêi kú tõ n¨m 1960 ®Õn n¨m 1999 (b¶ng 3.2), sù ho¹t ®éng cña c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi t¹i khu vùc t©y Th¸i B×nh D−¬ng cã sù biÕn ®éng t−¬ng ®èi lín tõ cùc ®¹i 35.6 vµo thËp niªn 60 xuèng 28.5 ë thËp niªn 70 vµ 28.1 ë thËp niªn 80 råi trë l¹i 34.7 vµo thËp niªn 90. Riªng t¹i khu vùc BiÓn §«ng l¹i cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ so víi toµn vïng, vµo thËp niªn 60 l¹i cã sè c¬n b·o xuÊt hiÖn lµ Ýt nhÊt, vµo c¸c thËp niªn 70 vµ 80 th× l¹i nhiÒu h¬n gi¸ trÞ trung b×nh vµ ®¹t cùc ®¹i vµo thËp niªn 90. Trung b×nh mçi n¨m cã kho¶ng 3 c¬n b·o ®−îc h×nh thµnh trªn BiÓn §«ng, riªng vµo thËp niªn 90, trung b×nh lªn tíi 4,6 c¬n b·o. B¶ng 1a. B¶ng thèng kª ho¹t ®éng b·o trªn BiÓn §«ng vµ t©y Th¸i B×nh D−¬ng B·o ph¸t sinh trªn BiÓn §«ng B·o ho¹t ®éng trªn BiÓn §«ng B·o ph¸t sinh ë T©y Th¸i B×nh D−¬ng Thêi kú TC TCA TC TCA TC TCA 1960-1969 2 -0.6 7.6 -3.6 35.6 3.8 1970-1979 1.7 -0.9 11.9 0.7 28.5 -3.3 1980-1989 2.1 -0.5 11.4 0.2 28.1 -3.7 1990-1999 4.6 2 14.3 3.1 34.7 2.9 Trung b×nh 2.6 11.2 31.7 B¶ng 1b. Sè c¬n b·o trong c¸c n¨m 2000-2003 N¨m Sè c¬n b·o ho¹t ®éng trªn BiÓn §«ng Sè c¬n b·o ho¹t ®éng trªn T©y B×nh D−¬ng 2000 13 34 2001 13 33 2002 7 33 2003 9 27 Trong nh÷ng n¨m 2000, 2001 vµ 2002 (b¶ng 3.1b) tÇn xuÊt b·o xuÊt hiÖn taÞ t©y Th¸i B×nh D−¬ng ®Òu lín h¬n trung b×nh nhiÒu n¨m, tuy nhiªn ®Õn n¨m 2003 sè c¬n b·o l¹i gi¶m xuèng chØ cßn cã 27 c¬n. Nh− vËy cã thÓ thÊy cã nh÷ng biÕn ®éng ®¸ng kÓ cña tÇn suÊt ho¹t ®éng b·o nhiÖt ®íi trong thêi gian qua c¶ trªn toµn khu vùc t©y Th¸i B×nh D−¬ng lÉn BiÓn §«ng. §Ó t×m ra nguyªn nh©n, chóng ta cã thÓ xem xÐt biÕn ®éng cña tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn trªn khu vùc, nh−ng do chuçi sè liÖu nhiÖt ch−a ®ñ dµi, chóng ta thö tiÕn hµnh xem xÐt mùc ®é liªn quan gi÷a chóng víi c¸c chØ sè khÝ hËu cã ¶nh h−ëng ®Õn khu vùc nghiªn cøu. 3.3. Sù thay ®æi cña ho¹t ®éng b·o nhiÖt ®íi vµ c¸c chØ sè khÝ hËu Ho¹t ®éng cña b·o vµ ¸p thÊp nhiÖt ®íi xuÊt hiÖn ë T©y Th¸i B×nh D−¬ng tõ n¨m 1960 ®Õn n¨m 2002 ®−îc ®¸nh gi¸ b»ng ®é lÖch cña tõng n¨m so víi trung b×nh nhiÒu n¨m (TCA). Cã thÓ nhËn thÊy gi¸ trÞ tÇn suÊt b·o trong thêi gi¸n qua cã nhiÒu biÕn ®éng víi 3 giai ®o¹n chÝnh. Giai ®o¹n ®Çu tõ n¨m 1960 ®Õn n¨m 1978 cã sù biÕn ®éng §inh V¨n ¦u, Ph¹m Hoµng L©m 132 m¹nh cña ho¹t ®éng b·o, trong thêi kú nµy cã c¶ cùc ®¹i vµo n¨m 1964 víi 44 c¬n b·o vµ cùc tiÓu vµo n¨m 1977 víi 21 c¬n b·o. Giai ®o¹n thø hai tõ n¨m 1979 ®Õn n¨m 1988 tÇn suÊt b·o cã sù biÕn ®éng kh«ng lín, ®−êng ®å thÞ biÕn thiªn kh«ng cã nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ, sè c¬n b·o xuÊt hiÖn ë T©y Th¸i B×nh D−¬ng trung b×nh kho¶ng 28 c¬n. Giai ®o¹n cuèi cïng lµ tõ n¨m 1989 ®Õn nay, sè c¬n b·o ho¹t ®éng vµ thay ®æi qua tõng n¨m t−¬ng ®èi m¹nh, trung b×nh vµo kho¶ng 33 c¬n. Tû lÖ sè c¬n b·o xuÊt hiÖn trªn BiÓn §«ng so víi c¸c vïng kh¸c thuéc T©y Th¸i B×nh D−¬ng lµ t−¬ng ®èi lín, ®iÒu ®ã nãi lªn r»ng BiÓn §«ng lµ khu vùc b·o ho¹t ®éng m¹nh vµ t¹i ®©y còng cã nh÷ng biÕn ®éng t−¬ng ®èi phøc t¹p. Cã thÓ thÊy ®Õn gÇn mét nöa sè c¬n b·o ho¹t ®éng trªn BiÓn §«ng ®−îc ph¸t sinh t¹i chç. Nh− vËy ®iÒu kiÖn h¶i d−¬ng khu vùc BiÓn §«ng cã ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn kh¶ n¨ng ph¸t sinh b·o nhiÖt ®íi trªn toµn khu vùc. So s¸nh dÞ th−êng chØ sè dao ®éng Nam (SOIA) – mét chØ sè ®ång hµnh cña ENSO- cã thÓ thÊy xu thÕ biÕn ®æi cña SOIA còng t−¬ng tù nh− TCA (h×nh 3.3a). Vµo nh÷ng n¨m cã chØ sè SOIA thÊp còng ®ång thêi lµ nh÷ng n¨m mµ cã Ýt b·o xuÊt hiÖn t¹i khu vùc T©y Th¸i B×nh D−¬ng. Nh− vËy vµo nh÷ng n¨m cã hiÖn t−îng El Nino xuÊt hiÖn cã thÓ sÏ lµm cho sù ho¹t ®éng cña c¸c c¬n b·o t¹i khu vùc nµy gi¶m ®i. Tuy nhiªn mèi t−¬ng quan gi÷a ho¹t ®éng cña b·o vµ hiÖn t−îng El Nino ch−a thËt râ rµng, chóng ta chØ b−íc ®Çu t×m hiÓu ®−îc sù t−¬ng quan nµy mét c¸ch ®Þnh tÝnh qua ®ã ®Æt ra nh÷ng h−íng nghiªn cøu tiÕp theo cho phÐp tÝnh to¸n vµ dù b¸o chóng. Víi sè liÖu hiÖn cã vÒ nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn 14 n¨m trë l¹i ®©y t¹i khu vùc BiÓn §«ng chóng t«i thö nghiÖm ®¸nh gi¸ dÞ th−êng cña chóng (vµ t×m mèi liªn hÖ víi c¸c chØ sè khÝ hËu khu vùc nh− SOI. Cã thÓ thÊy r»ng tõ n¨m 1990 ®Õn nay (h×nh 3.3c, 3.3d) tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn biÕn ®éng kh¸ m¹nh trong c¶ mïa hÌ còng nh− mïa ®«ng víi cùc ®¹i vµo n¨m 1998, n¨m kÕt thóc cña El Nino. -15 -10 -5 0 5 10 15 1960 1970 1980 1990 2000 WPTCOC SCSTCOC SCSTCGE -15 -10 -5 0 5 10 15 20 1960 1970 1980 1990 2000 TCA SOIA H×nh 3a: §å thÞ biÕn thiªn ®é lÖch trung b×nh nhiÒu n¨m cña ho¹t ®éng b·o vµ chØ sè dao ®éng nam (SOI) ë T©y Th¸i B×nh D−¬ng - TCA: §é lÖch trung b×nh nhiÒu n¨m cña ho¹t ®éng b·o, - SOIA: §é lÖch trung b×nh nhiÒu n¨m cña chØ sè dao ®éng nam H×nh 3b: §å thÞ biÕn thiªn ®é lÖch trung b×nh nhiÒu n¨m cña ho¹t ®éng b·o ë T©y Th¸i B×nh D−¬ng vµ BiÓn §«ng - WPTCOC: B·o ho¹t ®éng ë T©y Th¸i B×nh D−¬ng - SCSTCOC: B·o ho¹t ®éng ë BiÓn §«ng - SCSTCGE: B·o ph¸t sinh ë BiÓn §«ng BiÕn ®éng mïa vµ nhiÒu n¨m cña tr−êng nhiÖt ®é… 133 -1,5 -1 -0,5 0 0,5 1 1,5 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 January February November December -1,5 -1 -0,5 0 0,5 1 1,5 2 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 June July August September H×nh 3c: §å thÞ biÕn thiªn ®é lÖch trung b×nh nhiÒu n¨m cña nhiÖt ®é n−íc mÆt vµo thêi kú mïa hÌ (Th¸ng 6 ®Õn th¸ng 9) ë BiÓn §«ng H×nh 3d: §å thÞ biÕn thiªn ®é lÖch trung b×nh nhiÒu n¨m cña nhiÖt ®é n−íc mÆt vµo thêi kú mïa ®«ng (Th¸ng 11 ®Õn th¸ng 2) ë BiÓn §«ng 4. KÕt luËn T©y Th¸i B×nh D−¬ng víi sù hiÖn diÖn cña bån n−íc Êm trªn mÆt biÓn còng lµ khu vùc cã nh÷ng biÕn ®éng kh¸ phøc t¹p cña c¸c ®iÒu kiÖn khÝ t−îng còng nh− h¶i d−¬ng trong ®ã cã ho¹t ®éng m¹nh cña c¸c c¬n b·o nhiÖt ®íi. BiÓn §«ng n»m trong khu vùc nµy, l¹i cã nh÷ng ®iÒu kiÖn tù nhiªn kh¸ ®Æc biÖt, v× vËy c¸c ®Æc tr−ng khÝ t−îng vµ h¶i d−¬ng chÞu t¸c ®éng cña ho¹t ®éng giã mïa. Mét ®Æc ®iÓm kh¸ næi bËt ®èi víi tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn lµ sù h×nh thµnh l−ìi l¹nh x©m nhËp s©u xuèng phÝa nam vµo mïa ®«ng vµ hiÖn t−îng n−íc tråi gÇn bê vïng biÓn Trung Bé vµ Nam Trung Bé. C¸c hiÖn t−îng nµy dÉn ®Õn sù biÕn ®éng vÒ ph¹m vi vµ c−êng ®é cña bån n−íc Êm t©y Th¸i B×nh D−¬ng trªn khu vùc BiÓn §«ng, tõ ®ã g©y ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng cña b·o vµ ¸p thÊp nhiÖt ®íi trªn toµn khu vùc. HiÖn t−îng ENSO ®−îc thÓ hiÖn qua chØ sè dao ®éng Nam (SOI) cã nh÷ng quan hÖ nhÊt ®Þnh ®èi víi sù ho¹t ®éng cña b·o nhiÖt ®íi trªn khu vùc t©y Th¸i B×nh D−¬ng vµ BiÓn §«ng. Nh×n chung 40 n¨m trë l¹i ®©y, tuy ho¹t ®éng b·o biÕn ®éng kh«ng theo quy luËt nhÊt ®Þnh, nh−ng cã thÓ dÔ dµng thÊy khi hiÖn t−îng El Nino ho¹t ®éng m¹nh th× sù ho¹t ®éng cña b·o nhiÖt ®íi trªn toµn khu vùc gi¶m. Nh÷ng biÕn ®éng cña tr−êng nhiÖt ®é n−íc mÆt biÓn vµ hoµn l−u trªn BiÓn §«ng trong c¸c thêi kú nµy lµ ®¸ng kÓ. T−¬ng quan gi÷a hiÖn t−îng El Nino còng nh− c¸c qu¸ tr×nh thêi tiÕt khÝ hËu quy m« lín ®Õn ®iÒu kiÖn h¶i d−¬ng BiÓn §«ng cßn ch−a ®−îc nghiªn cøu kü, nh−ng c¨n cø theo xu thÕ biÕn ®éng cña chóng cã thÓ thÊy sù cÇn thiÕt ph¶i nghiªn cøu kü h¬n c¸c quy luËt biÕn ®éng cña tr−êng nhiÖt BiÓn §«ng vµ nh÷ng hiÖn t−îng khu vùc cã liªn quan nh− giã mïa ®Ó cã thÓ tiÕn tíi dù b¸o chóng. Tµi liÖu tham kh¶o 1. §inh V¨n ¦u, Ph¹m V¨n HuÊn, §oµn V¨n Bé, NguyÔn Thä S¸o, 1999. M« h×nh 3 chiÒu (3D) nghiªn cøu biÕn ®éng cÊu tróc nhiÖt muèi vµ hoµn l−u BiÓn §«ng trong ®iÒu kiÖn giã mïa biÕn ®æi, TuyÓn tËp Héi nghÞ khoa häc BiÓn toµn quèc lÇn thø IV, tËp I, Hµ Néi, 1999. 2. Lª §×nh Quang, 1991. M« h×nh b·o (thêi kú Tropical Storm) tæ hîp trªn BiÓn §«ng, TuyÓn tËp Héi nghÞ khoa häc BiÓn toµn quèc lÇn thø III, tËp 2, Hµ Néi, 1991. §inh V¨n ¦u, Ph¹m Hoµng L©m 134 3. NguyÔn Do·n Toµn. Sù biÕn ®æi cña nhiÖt ®é n−íc bÒ mÆt vïng thÒm lôc ®Þa ViÖt Nam thêi kú Elnino 1982 − 1983 vµ 1986 − 1987, TuyÓn tËp Héi nghÞ khoa häc BiÓn toµn quèc lÇn thø III, tËp 2 , Hµ Néi, 1991. 4. Vïng n−íc tråi m¹nh Nam Trung Bé, 1997, TuyÓn tËp c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vïng n−íc tråi m¹nh Nam Trung Bé, ViÖn H¶i D−¬ng häc. 5. Dinh Van Uu and J-M, Brankart, Seasonal variation of temperature and salinity fields and water masses in the Bien Dong (South China Sea), J. Mathematical and computer Modeling, No 12., 1997 6. Dinh van Uu, 1998. The seasonal variability of the circulation anh thermohaline structure of the Bien Dong (South China) sea in the condition of reversing monsoon winds. Proceeding of the IV International Scientific Symposium, IOC/WESTPAC, Okinawa. 7. Dinh Van. Uu, Development and application of the three-dimensional Basin-Scale model to investigate the seasonal and general circulation in the West Pacific marginal seas in the condition of Monsoon, Proceeding of V IOC/WESTPAC Scientific Symposium, Seoul, August 2001, CD-ROM (8 pp), 2001. 8. NPMOC /JTWC (Naval Pacific Meteorology and Oceanography Center − Joint Typhoon Warning Center). Website: https://metoc.npmoc.navy.mil/jtwc.html. 9. WOCE (World Ocean Circulation Experment) Global Data, 2001. Topex/Poseidon Sea Surface Height and AVHRR Sea Surface Temperature. Jet Propulsion Laboratory, Physical Oceanography Distributed Active Archive Center, NASA. VNU. JOURNAL OF SCIENCE, Nat., Sci., & Tech., T.xXI, n03AP., 2005 Seasonal to decadal variability of the tropical cyclone activity and sea surface temperature iN the Bien Dong Dinh Van Uu, Pham Hoang Lam Department of Hydro-Meteorology & Oceanography College of Science, VNU The West Pacific warm pool contain majority of Bien Dong that have important role with the formation and variation of local and global climate phonomena such as moonsoon, typhoon and tropical cyclone. Variation of Bien Dong sea surface temperature field is presented by the trespassing of cool tongue to the south in the winter and the upwelling in the summer along the west past of the Sea. The analysis results show that the sea surface temperature and tropical cyclone activity changed significantly in that region, especially in the last decades. Although quantitative relationship between these variations and seasonal and annually variability of meteorological and oceanographical characteristics has define not yet, but global-scale ENSO significantly influences on the heat regime and tropical cyclone activity is also recognized. Analyzing these interactions is important for improuved understanding of their physics and providing the initial condition for prediction model. BiÕn ®éng mïa vµ nhiÒu n¨m cña tr−êng nhiÖt ®é… 135