Giáo trình động vật hại nông nghiệp (dùng cho hệ đại học)

chù là loài có ích thuộc bộ Ăn sâu Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………143 Ở đồng bằng sông Hồng có 7 loài chuột hại, trong đó loài chuột đồng lớn Rattus argentiventer, chuột đồng nhỏ Rattus losea và chuột nhà (Rattus rattus) là ba loài gây hại chủ yếu, chiếm hơn 80% số lượng cá thể các loài chuột hại trên đồng ruộng (bảng 15.1). Cùng một địa phương tại các sinh cảnh khác nhau thành phần và tỷ lệ các loài hại chính cũng khác nhau (bảng 15.2) Bảng 15.2. Thành phần loài và tương quan số lượng giữa các loài chuột (họ Muridae) tại 2 sinh cảnh thuộc tỉnh Hưng Yên vụ mùa năm 2003 Tỉ lệ % các loài TT Tên thông thường Tên khoa học Kim Động: Cây trồng cạn Văn Lâm: Trồng 3 vụ, có 2 vụ lúa 1 Chuột đồng lớn Rattus argentiventer (Robinson et Kloss) 7,8 48,9 2 Chuột đồng nhỏ Rattus losea (Swinhoe) 8,4 27,0 3 Chuột lợn lớn Bandicota indica (Bechstein) 37,3 2,47 4 Chuột lợn nhỏ Bandicota savilei (Thomas) 23,5 5,73 5 Chuột nhà Rattus rattus (Milne-Edwards) 17,8 10,6 6 Chuột cống Rattus norvegicus (Berk) 1,3 3,6 7 Chuột chù Suncus murinus (L) 3,9 0 8 Chuột nhắt đồng Mus caroli (Bonhote) 1,4 7 KÕt qu¶ thu ®−îc t¹i b¶ng 15.2 trªn cho thÊy thµnh phÇn vµ tû lÖ c¸c loµi chuét h¹i t¹i V¨n L©m, n¬i cã c¸c lo¹i c©y trång phong phó, c©y lóa ®−îc trång 2 vô vµ vô 3 lµ c¸c lo¹i rau mµu nhiÒu h¬n sinh c¶nh c©y trång c¹n t¹i Kim §éng. T¹i V¨n L©m hai loµi chuét ®ång lín, chuét ®ång nhá g©y h¹i chñ yÕu, cßn trªn sinh c¶nh c©y trång c¹n chuét lîn lín vµ chuét lîn nhá lµ hai loµi g©y h¹i chñ yÕu. Thµnh phÇn loµi chuét g©y h¹i c©y trång t¹i miÒn nói phÝa B¾c kh«ng kh¸c nhiÒu so víi vïng ®ång b»ng B¾c Bé, bao gåm 7 loµi. Trong ®ã loµi chuét Rattus rattus lµ loµi −u thÕ, sè l−îng c¸ thÓ cña loµi nµy chiÕm tíi kho¶ng 50%, tiÕp theo lµ loµi Bandicota indica vµ B. savilei. 2.2. Thµnh phÇn loµi chuét h¹i t¹i Thõa Thiªn-HuÕ Theo V¨n ThÞ Thanh Nhung (2000) trªn ®ång lóa vµ khu ®Êt trång mÝa cña tØnh Thõa Thiªn-HuÕ ®· x¸c ®Þnh ®−îc 5 loµi chuét h¹i (B¶ng 15.3). Nh− vËy, trªn ®ång ruéng hai loµi chuét ®ång lín (Rattus argentiventer) vµ chuét ®ång nhá (Rattus losea) lµ loµi −u thÕ, chiÕm tû lÖ 47,3% vµ 43,3%. §©y còng chÝnh lµ 2 loµi g©y h¹i chñ yÕu trªn lóa ®èi víi c¸c tØnh miÒn Trung. Ba loµi chuét ®µn (Rattus moliculus), chuét ®Êt lín (B. indica) vµ chuét ®Êt bÐ (B. savilei) cã sè l−îng Ýt h¬n. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………144 B¶ng 15.3. Thµnh phÇn c¸c loµi chuét h¹i lóa vµ mÝa ë tØnh Thõa Thiªn- HuÕ (Nguån: V¨n ThÞ Thanh Nhung, 2000) Sinh cảnh TT Tên Việt Nam Tên khoa học Số lượng (con) Tỷ lệ (%) Lúa Mía 1 Chuột đồng lớn Rattus argentiventer 85 47,3 + + 2 Chuột đồng bé Rattus losea 78 43,3 + + 3 Chuột đàn Rattus Rattus complex 10 5,5 + + 4 Chuột lớn lớn Bandicota indica 2 1,1 + 5 Chuột lợn nhỏ Bandicota savilei 5 2,7 + Tổng cộng 180 100 2.3. Thµnh phÇn loµi chuét h¹i t¹i ®ång b»ng s«ng Cöu Long Ở đồng bằng sông Cửu Long có 12 loài chuột hại, trong đó có 2 loài ưu thế nhất là chuột đồng lớn Rattus argentiventer và chuột đồng nhỏ Rattus losea, chiếm tới hơn 75% số lượng cá thể (bảng 15.4). Như vậy, 2 loài chuột đồng lớn và chuột đồng nhỏ là 2 loài gây hại chủ yếu tại các vùng trồng lúa ở nước ta. Các loài chuột nhà Rattus rattus, chuột đất lớn Bandicota indica, chuột cống Rattus norvegicus, chuột đồng lớn Rattus argentiventer và chuột đồng nhỏ Rattus losea là những loài phân bố rộng trong cả nước. Tóm lại thành phần các loài chuột hại trên đồng ruộng khác nhau và phụ thuộc vào thành phần cây trồng và hệ thống canh tác trên từng vùng. Tại các vùng trồng lúa nước loài chuột đồng lớn Rattus argentiventer, chuột đồng nhỏ Rattus losea, chuột lợn lớn Bandicota indica và chuột lợn nhỏ Bandicota savilei là những loài phổ biến. Tại các vùng cây trồng cạn, đồi núi chuột lợn lớn Bandicota indica, chuột lợn nhỏ Bandicota savilei và chuột nhà Rattus rattus là những loài chiếm ưu thế. Bảng 15.4. Tỷ lệ phần trăm các loài chuột hại trong các năm 1995 - 1997 tại 9 tỉnh đồng bằng sông Cửu Long: Bến tre, Tiền Giang, Long An, Cần Thơ, Đồng Tháp, Kiên Giang, Minh Hải, An Giang, Vĩnh Long (Nguồn: Brown và CTV, 1999) TT Tên Việt Nam Tên các loài chuột Tỉ lệ bình quân (%) 1 Chuột đồng lớn Rattus argentiventer 61,4 2 Chuột đồng nhỏ Rattus losea 14,6 3 Chuột Koraten Rattus koratensis 7,2 4 Chuột Gecme Rattus germaini 3,0 5 Chuột nhà Rattus rattus 2,1 6 Chuột đàn Rattus flavipectus 1,1 7 Chuột bang Rattus nitidus 1,9 8 Chuột lắt Rattus exulans 1,7 9 Chuột cống Rattus norvegicus 2,2 10 Chuột lợn lớn Bandicota indica 2,7 11 Chuột lợn nhỏ Bandicota bengalensis 0,7 12 Chuột nhắt Mus sp. 1,3 Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………145 Cho ®Õn nay, theo c¸c sè liÖu ®iÒu tra th× loµi chuét Rattus rattus ph©n bè réng ë c¸c tØnh phÝa B¾c nh−ng l¹i ph©n bè Ýt ë c¸c tØnh phÝa Nam, cßn loµi Rattus exulans chØ ph©n bè tõ §«ng Hµ vµo c¸c tØnh phÝa nam. 3. CÁC LOÀI CHUỘT HẠI CHÍNH THƯỜNG GẶP Ở VIỆT NAM 3.1. Chuột đất lớn (Bandicota indica Bechstein, 1800) Phân bố và nơi ở Còn gọi là chuột dúi, chuột gộc hay chuột lợn lớn. Có phổ phân bố rất rộng, Srilanka, Ấn Độ, Nam Trung Quốc, Đông Dương và các nước Đông Nam Á. Ở trong n−íc chuét ph©n bè tõ b¾c vµo nam, ë vïng ®ång b»ng, trung du vµ miÒn nói. Th−êng sèng ë c¸c b·i cá, lau l¸ch, n¬i ®Êt c¸t, xung quanh chuång tr¹i ch¨n nu«i vµ c¶ trong nhµ. Sèng trong hang ®Êt, møc ®é phøc t¹p cña hang phô thuéc vµo mïa, vµo mïa hÌ hang ®¬n gi¶n, dµi 130 - 480 cm; vµo mïa ®«ng hang th−êng phøc t¹p vµ dµi h¬n, kho¶ng 260 - 750 cm. Nh×n chung hang th−êng bÈn, cã nhiÒu r¸c vµ thøc ¨n r¬i v·i. Khi ®µo hang, chóng c¾n ®øt rÔ c©y lµm cho c©y bÞ hÐo vµng hoÆc chÕt. Thøc ¨n Lµ loµi ¨n t¹p, nh−ng ¨n thùc vËt lµ chÝnh: rau, cñ, mÇm c©y, thãc g¹o, l¹c, cµ chua, khoai lang, cã c¶ thÞt vµ l«ng thó (chim, gµ vÞt) trong d¹ dµy. Khi ®ãi nã ¨n thÞt ®ång lo¹i. §Æc ®iÓm h×nh th¸i Cã c¬ thÓ lín, nÆng tõ 450 - 750 gam, mâm ng¾n vµ tï, vµnh tai lín, phñ l«ng ng¾n mµu ®en nh¹t. L−ng mµu ®en gåm nh÷ng l«ng th« cøng chen víi c¸c l«ng dµi tõ 50 - 90 mm. MÆt l−ng ®«i khi phít vµng. MÆt bông x¸m nh¹t, n©u nh¹t ®«i khi phít vµng. §u«i th« dµi b»ng th©n hoÆc ng¾n h¬n mét chót, ®ång mµu n©u thÉm, ®u«i ®−îc phñ mét líp vÈy th« cïng víi mét Ýt l«ng cøng. Bµn ch©n mµu n©u thÉm. Vuèt dµi nh« ra khái ®Çu ngãn. Chuét c¸i cã 6 ®«i vó (3 ®«i vó ngùc vµ 3 ®«i vó bông). KÝch th−íc c¬ thÓ: N =35 c¸ thÓ ChiÒu dµi th©n : 165 - 302 mm ChiÒu dµi ®u«i : 211 - 270 mm ChiÒu dµi bµn ch©n sau : 42 - 58 mm ChiÒu dµi tai : 27 - 35 mm Khèi l−îng : 500 - 750 gam Thµnh thôc sinh dôc khi con c¸i cã chiÒu dµi th©n lµ 205 mm Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………146 H×nh 15.3. Hang chuét ®Êt lín (Bandicota indica) (Theo Đào Văn Tiến) I. Hang mùa đông; II. Hang mùa hè ở sâu; III. Hang mùa hè ở nông A. Cửa vào; B. Cửa ra; C. Phòng ở; D. Kho; F. Cửa thoát bí mật; W. Nơi vệ sinh (Chiều dài tính theo cm) Hình 15.4. Chuột đất lớn Bandicota indica B. Phân bố và hình thái (Ken và CTV, 2003) Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………147 Hoạt động Hoạt động chủ yếu vào ban đêm. Khi có tiếng động là bỏ chạy, nếu chạy không kịp chúng xù lông, co mình lại, nhe răng phát ra tiếng kêu như lợn. Bình thường phát ra tiếng kêu “tục, tục”. Khi đi kiếm ăn, trước khi rời hang thường đứng bên trong cửa hang nghe ngóng, nếu thấy động chúng quay vào trong và đạp đất lấp cửa hang. Có khả năng bơi và lặn giỏi. Qui luật phát sinh gây hại Sinh sản quanh năm, mỗi năm đẻ 3 lứa, mỗi lứa từ 3 - 13 con, trung bình 8 con. 3.2. Chuột đất nhỏ (Bandicota savilei Thomas, 1916) Phân bố và nơi ở Có mặt gây hại ở vùng Đông Nam Á. Ở Việt Nam có thể gặp ở vùng trung du và cả đồng bằng, nhưng mật độ không cao. Thức ăn Ăn hại ngũ cốc nhiều nhất là ngô, sau đó là quả và rễ cây. Đặc điểm hình thái Cơ thể khá lớn nhưng nhỏ hơn chuột lợn lớn. Mõm tù và rộng. Ngón chân trước có vuốt dài cứng. Mặt lưng màu nâu tối, thẫm hơn ở vùng giữa lưng. Lông ngắn và cứng nhưng dày. Bụng màu xám tro đồng màu. Chân trước và chân sau màu nâu nhạt. Đuôi ngắn hơn chân, đồng màu nâu thẫm, đôi khi mặt dưới nhạt hơn một chút. Răng cửa vàng hay màu da cam. Con cái có nhiều vú và thay đổi từ 12 vú đến 18 vú. Khác nhau chính của chuột đất lớn và chuột đất nhỏ là chuột đất nhỏ bé hơn và bàn chân hẹp hơn. Kích thước cơ thể: N = 150 cái thể Chiều dài thân : 160 - 230 mm Chiều dài đuôi : 90 - 185 mm Chiều dài bàn chân sau : 26 - 40 mm Chiều dài tai : 19 - 26 mm Khối lượng : 166 - 290 gam Hoạt động Hoạt động nhiều về đêm và lúc hoàng hôn, có khả năng bơi. Qui luật phát sinh gây hại Sinh sản quanh năm, mỗi lứa đẻ 8 - 14 con. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………148 Hình 15.5. Chuột đất nhỏ, Bandicota savilei Thomas; Phân bố và hình thái (Ken và CTV, 2003) 3.3. Chuột nhắt đồng (Mus caroli Bonhote, 1902) Phân bố Tên gọi khác là chuột Ryukyu, chuột nhắt đồng phân bố ở Nhật Bản, Đài Loan, Malayxia, Indonesia, Thái Lan và các nước Đông Dương. Nơi ở Chuột nhắt đồng sống chủ yếu và phổ biến ở cánh đồng lúa và đồng cỏ. Chúng đào hang ở các bờ ruộng và bụi cây. Chuột sinh sản phụ thuộc vào mùa vụ và phụ thuộc vào nguồn thức ăn trên đồng ruộng, sau khi gặt lúa mật độ của chúng giảm xuống do giảm thức ăn và nơi cư trú ăn toàn. Khi có đầy đủ thức ăn chuột sinh sản mạnh. Hình dạng Cỡ bé, khác với chuột nhắt nhà là mặt bụng trắng nhạt, tai nâu, đuôi dài hơn chiều dài đuôi chuột hoẵng và dài hơn chiều dài thân. Mặt lưng màu xám nhạt, lông ngắn 4-5 mm, lông màu đen với chóp lông vàng sáng, bụng trắng nhạt, gốc lông bụng đen nhạt, chóp lông trắng. Đuôi có 2 màu, thẫm trên nhạt dưới. Mu bàn chân màu trắng. Xương mũi ngắn. Răng cửa thẳng góc với xương khẩu cái. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………149 Số vú: 1 + 2 + 2 Chiều dài khoảng trống răng: 5,3 -6,5 mm Kích thước cơ thể: N = 58 cá thể Chiều dài thân : 73 - 86 mm Chiều dài đuôi : 78 - 89 mm Chiều dài bàn chân sau : 15 -18 mm Chiều dài tai : 13 - 15 mm Khối lượng : 11 - 19,9 gam Hình 15.6. Hình dạng chuột nhắt đồng, Mus caroli Bonhote (Ken và CTV, 2003) Vai trò Gây hại chủ yếu cho các cây trồng nông nghiệp ở các vùng đồng bằng, nhất là đồng bằng sông Hồng và đồng bằng sông Cửu Long. 3.4. Chuột cúc (Mus cookie Ryley 1914) Phân bố Chuột cúc phân bố ở Ấn Độ, Nepal, Myanma, Trung Quốc, Thái lan, Đông Dương. Nơi ở Ở nước ta loài này phân bố chủ yếu ở các vùng núi cao trung bình và cao, vùng rừng Trường Sơn, sống trong các bụi cây và trong các nương lúa. Hình dáng Cỡ nhỏ. Chiều dài thân không vượt quá 100 mm. Đuôi ngắn hơn thân. Bộ lông mềm. Chân trước có 4 ngón, chân sau 5 ngón, có vuốt. Bàn chân có 6 đệm. Mặt lưng nâu thẫm, gốc lông xám, chóp nâu, có xen lẫn lông gai dẹt màu ánh kim, chóp lông đen bụng trắng. Ranh giới giữa lưng và bụng rõ rệt. Đuôi hai màu, trên thẫm dưới nhạt, chân màu nâu tối. Số vú: 1 + 2 + 2 Kích thước cơ thể: N = 30 cái thể Chiều dài thân : 85,7 mm ( 75- 98) Chiều dài đuôi : 79,3 mm ( 75 -85) Chiều dài bàn chân sau : 16,9 mm (16 -18) Chiều dài tai : 13,5 mm (11 - 15) Khối lượng : 19,6 gam (16,2 -19,6) Hình 15.7. Hình dạng chuột cúc Mus cookie Ryley Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………150 (Ken và CTV, 2003) Sinh sản Sự sinh sản của loài này phụ thuộc vào nguồn thức ăn trên đồng ruộng, chuột cái có thể sinh sản từ 6- 9 con trên một lứa. Vai trò: gây hại cho cây nông nghiệp và cây công nghiệp ở các vùng núi cao. 3.5. Chuột nhắt hoẵng (Mus cervicolor Hodgson, 1845) Phân bố: Chuột nhắt hoẵng hay còn gọi là chuột nâu vàng phân bố khá rộng, ở Ấn Độ, Nepal, Srilanca, Myanma, Thái Lan và Đông Dương. Ở nước ta, có mặt ở Phú Thọ, Hoà Bình, Đắc Lắc, Ninh Thuận, Quảng Trị, Lâm Đồng. Nơi ở Chuột nhắt hoẵng sống ở trong vùng rừng núi. Chúng sống trong các thảm cây bụi hoặc ở nương rẫy. Chuột đào hang đơn giản ở dưới gốc cây, làm tổ tạm thời trong các đống rơm rạ hoặc đống gỗ. Hình dạng Cỡ nhỏ, nhưng lớn hơn chuột nhắt nhà. Đuôi ngắn hơn thân. Bộ lông mềm, ngắn. Mũi dài, mặt lưng nâu thẫm, rậm, có các lông trục gai cứng, bụng trắng nhạt. Đuôi hai màu trên thẫm dưới nhạt. Chân trước có 4 ngón, chân sau 5 ngón, có vuốt chân thường trắng nhạt. Chuột có 10 vú (2+3) Kích thước cơ thể: N = 27 cái thể Chiều dài thân : 63 - 81 mm Chiều dài đuôi : 53 - 65 mm Chiều dài bàn chân sau : 13 -16 mm Chiều dài tai : 9 - 15 mm Khối lượng : 11 - 19 gam Hình 15.8. Hình dạng chuột nhắt hoẵng, Mus cervicolor Hodgson (Ken và CTV, 2003) Sinh sản Chuột sinh sản mạnh từ tháng 3 đến tháng 6. Vai trò Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………151 Chuột gây hại cây trồng nông nghiệp và công nghiệp; là vector truyền nhiều loại bệnh nguy hiểm cho người và động vật. 3.6. Chuột nhắt nhà (Mus musculus Linnaeus, 1758) Phân bố Chuột nhắt nhà phân bố rộng mang tính toàn cầu. Nơi ở Chuột nhắt nhà sống phổ biến ở trong nhà và ngoài đồng, chuột có thể ẩn nấp trong các khe tường, khe tủ, đống gỗ, đống rơm rạ, hoặc có thể đào hang ở bờ ruộng, hoặc sử dụng hang của những loài khác để làm nơi ở. Chuột thích ở những nơi khô ráo, thoáng, hang chuột nông và có một vài cửa. Chuột nhắt nhà sống ở tầng dưới của các công trình kiến trúc, khi bị dồn ép, chúng có thể sống cả ở tầng trên. Hình dạng Cỡ bé, đuôi dài hơn thân. Mõm ngắn, vành tai lớn dài. Bộ lông mềm. Mặt lưng nâu thẫm, mặt bụng xám. Đuôi hoàn toàn tối nhạt, bàn chân ngắn, mặt trên trắng đục, với ngón chân trắng. Khi còn nhỏ giống loài chuột nhà (Rattus rattus) Số vú: 1+2+2 Kích thước cơ thể N = 37 cái thể Chiều dài thân : 71,6 mm ( 61 - 95) Chiều dài đuôi : 77,6 mm ( 45 -117) Chiều dài bàn chân sau : 15,4 mm (13 -20) Chiều dài tai : 11,8 mm (9- 17) Khối lượng : 14,5 gam (10 -20) Hình 15.9. Hình dạng chuột nhắt nhà, Mus musculus Linnaeus (Ken và CTV, 2003) Tập tính Chuột hoạt động nhanh nhẹn, kiếm ăn vào ban đêm, ở những nơi vắng vẻ chuột có thể kiếm ăn cả ban ngày. Thức ăn chủ yếu là thực vật, côn trùng, thóc, cỏ dại... Sinh sản Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………152 Chuột nhắt nhà sinh sản quanh năm. Tuy nhiên ở ngoài đồng ruộng sự sinh sản của chúng phụ thuộc vào nguồn thức ăn trên đồng ruộng, chuột sinh sản mạnh là từ tháng 4 - 10, trùng với giai đoạn lúa xuân và lúa mùa. Ở các khu vực khác như ĐBSCL và miền Trung sự sinh sản mạnh của loài này là từ khi lúa làm đòng cho đến khi thu hoạch. Chuột cái mang thai từ 18 - 21 ngày, đẻ từ 6-8 con trên một lứa, mỗi năm đẻ từ 3 - 4 lứa. Vai trò Chuột gây hại các dụng cụ gia đình, nông sản trong các kho bảo quản lương thực và thực phẩm, gây hại cây trồng nông nghiệp và công nghiệp, là trung gian truyền nhiều loại bệnh nguy hiểm cho người và động vật. 3.7. Chuột nhắt nương (Mus pahari Thomas 1916) Phân bố Chuột nhắt nương phân bố ở Ấn Độ, Thái Lan và các nước Đông Dương. Ở Việt Nam loài này được ghi nhận ở Lào Cai, Kon Tum, Lâm Đồng.. Nơi ở Chuột thích sống ở các nương rẫy gần rừng, bờ suối ven rừng. Hình dạng Cỡ nhỏ nhưng lớn hơn chuột nhắt nhà. Đuôi thường dài hơn thân. Bộ lông có xen lẫn những lông gai. Mặt lưng nâu thẫm hoặc nâu xám nhạt; bụng màu ánh bạc, gốc lông xám hoặc xám sáng. Đuôi thường thẫm ở mặt trên, nhạt ở mặt dưới, đôi khi hoàn toàn thẫm. Chân màu trắng. Mũi dài, mắt và tai nhỏ. Kích thước cơ thể N = 16 cá thể - Chiều dài thân : 91 mm (80 - 100,2) - Chiều dài đuôi : 92 mm (85 - 100,2) - Chiều dài bà chân sau : 17,8 mm ( 15 - 21) - Chiều dài tai : 16,8 mm ( 15 - 20) Vai trò Gây hại cây trồng nông nghiệp và công nghiệp. 3.8. Chuột đồng lớn (Rattus argentiventer Robison and Kloss, 1916) Phân bố và nơi ở Là loài phổ biến ở miền Bắc và ven biển miền Trung. Có mặt tại nhiều sinh cảnh vùng Đông Nam Á. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………153 Sống ở ngoài đồng. Đào hang ở các bờ ruộng, bờ mương, gò đất hoặc ngay giữa ruộng. Hang có thể có cấu tạo đơn giản hoặc phức tạp. Hang đơn giản là hang thường gặp trong mùa hè, có 1 ngách chính và 1 ngách phụ. Chiều dài 50 - 76 cm, phía đáy có thể phình rộng tạo thành phòng ở. Còn hang phức tạp, thường gặp cuối mùa thu và mùa đông. Đó là đường hầm dài 230 - 900 cm, có nhiều phòng ở và nhiều ngách phụ. Thường gặp nhất là dạng trung gian giữa 2 dạng hang này (hình 15.10). Hình 15.10. Các dạng hang chuột đồng lớn (theo Đào Văn Tiến) A. Hang đơn giản; B. Hang phức tạp; C. Hang trung gian a. Cửa hang; b. Phòng ở Thức ăn Thành phần thức ăn phức tạp, ưa thích ăn thóc, ngô, đậu đỗ, khoai lang, khoai tây, sắn, rau xanh, mạ, lúa các giai đoạn sinh trưởng. Ngoài ra chúng còn ăn cả cua, cá và thịt đồng loại. Đặc điểm hình thái Hình dạng: chuột cỡ lớn gần bằng chuột cống, lông mềm có gai. Mặt lưng màu vàng sẫm có điểm nâu cánh gián. Con non sẫm hơn trừ phần đầu nâu vàng sáng. Mặt bụng sáng Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………154 bạc có vết tối giữa ngực không rõ lắm. Bàn chân trắng bẩn có vệt giữa bàn thẫm hơn. Bàn chân sau dài 38 mm. Đuôi đồng màu nâu tối, ngắn hơn hoặc bằng dài thân. Chuột có 5 đôi vú. Kích thước cơ thể: N = 692 cái thể Chiều dài thân : 135 - 220 mm Chiều dài đuôi : 150 - 195 mm Chiều dài bàn chân sau : 30 - 38 mm Chiều dài tai : 16 - 22 mm Khối lượng : 52 - 240 gam Hoạt động Di chuyển rất nhanh nhẹn, leo trèo và bơi giỏi, kiếm ăn vào ban đêm. Cạnh tranh nơi ở với chuột đất lớn. Đẻ 3 lứa trong 1 năm, mỗi lứa có 3 - 9 con Hình 15.11. Phân bố và hình dạng chuột đồng lớn, Rattus argentiventer Robison and Kloss (Ken và CTV, 2003) 3.9. Chuột lắt (Rattus exulans Peale, 1848) Phân bố Phân bố ở vùng Đông Nam Á và một số nước trên thế giới. Ở ViÖt Nam loµi nµy ®−îc ghi nhËn tõ VÜnh Linh - Qu¶ng TrÞ trë vµo phÝa nam. N¬i ë Chuét l¾t sèng ë c¸c khu d©n c− ®« thÞ vµ n«ng th«n, ë c¸c thÞ trÊn vµ lµng b¶n ven biÓn. Cã thÓ bÉy chuét ®−îc c¶ ë trong nhµ vµ ngoµi v−ên, chuét ë c¶ ruéng lóa, ë c¸c ®ång cá bôi rËm, c¸c khu rõng th−a gÇn nhµ. H×nh d¹ng Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………155 Chuét l¾t cì nhá. L«ng biÕn ®æi tõ mµu n©u ®á ®Õn mµu n©u x¸m, l«ng l−ng mµu n©u ®á, l«ng bông mµu x¸m, ®Ønh l«ng bông cã mµu tr¾ng hoÆc mµu kem Bé l«ng máng, cã xen lÉn l«ng gai. L«ng mòi dµi, tai to cã thÓ gËp l¹i phÝa sau. §u«i dµi h¬n th©n, ®ång mµu ®en. BÒ mÆt cña bµn ch©n sau mµu tr¾ng, nh−ng th−êng cã c¸c vÖt l«ng mµu ®en dµi. Cã 8 vó (2+2). KÝch th−íc c¬ thÓ ë miÒn Nam (Ken vµ CTV, 2003): ChiÒu dµi ®u«i : 105 - 146 mm ChiÒu dµi th©n : 91 - 130 mm ChiÒu dµi tai : 15 - 18 mm ChiÒu dµi bµn ch©n sau : 21 – 26 mm Khèi l−îng : 23 - 42 gam TËp tÝnh Chuét l¾t ho¹t ®éng nhanh nhÑn, leo trÌo giái, thÝch sèng n¬i cao r¸o, sèng trong nhµ, Chuét cã thÓ lµm tæ ®¬n gi¶n ë trªn cao, th−êng trong nhµ. Thøc ¨n chñ yÕu cña loµi nµy lµ thùc vËt, tuy nhiªn chóng cã thÓ ¨n ®éng vËt nh− c¸c loµi èc. Sinh s¶n Chuét l¾t cã thÓ sinh s¶n quanh n¨m, mçi løa ®Î tõ 1- 8 con. trung b×nh 4,6 con/ løa. Thêi gian chuét mÑ cã thai vµo kho¶ng 20 ngµy, chuét ®Î 3 løa trong mét n¨m, Chuét thµnh thôc sinh dôc sím, chuét ®ùc ho¹t ®éng sinh dôc sím h¬n chuét c¸i. Sù sinh s¶n cña chóng phô thuéc vµo nguån thøc ¨n trªn ®ång ruéng. Vai trß Chuét g©y h¹i c¸c dông cô gia ®×nh, g©y h¹i trong c¸c kho b¶o qu¶n l−¬ng thùc vµ thùc phÈm, g©y h¹i c©y trång n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp; lµ trung gian truyÒn nhiÒu lo¹i bÖnh nguy hiÓm cho ng−êi vµ ®éng vËt. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………156 H×nh 15.12. Ph©n bè vµ h×nh d¹ng chuét l¾t, Rattus exulans Peale (Ken vµ CTV, 2003) 3.10. Chuét ®ång nhá (Rattus losea Swinhoe, 1871) Ph©n bè vµ n¬i ë Ph©n bè réng ë nam Trung Quèc vµ ViÖt Nam. Cã mÆt ë vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c bé vµ Trung bé. RÊt Ýt khi cã mÆt ë trong nhµ. Sèng ë trong hang t¹i bê ruéng, bê m−¬ng, bê ao, d−íi ®èng r¹ hay bôi cá. Hang cã 2 - 4 cöa, ®−êng kÝnh tõ 3 - 5 cm, hang ph©n thµnh nhiÒu nh¸nh. Trong hang cã 3 phßng ë cã lãt r¹ hoÆc cá kh«, th−êng thÊy b«ng lóa, l¹c, khoai trong ®ã. Ngoµi cöa hang cã ®èng ®Êt ®ïn ra, ®«i khi bÞ ®Êt che lÊp. Thøc ¨n Chuét ®ång nhá ¨n h¹t thãc, thãc mÇm, mÇm c©y, khoai lang, qu¶...vµ c¶ cua, c¸, s©u bä. Ngoµi ra, chuét cßn c¾n ¨n l¸ d©u, qu¶ cµ chua, mÝa, nh·n... §Æc ®iÓm h×nh th¸i C¬ thÓ trung b×nh, ®u«i dµi b»ng hoÆc dµi h¬n th©n mét chót. Th©n phñ l«ng mÒm, dµy. L−ng mµu n©u vµng. Bông tr¾ng x¸m pha vµng nh¹t, ®Çu mót l«ng bông tr¾ng, ch©n l«ng mµu tro. Kh«ng cã ranh giíi râ rµng gi÷a mµu l«ng bông vµ l«ng l−ng. Tai vµ ®u«i cã mµu n©u sÉm. Bµn ch©n sau kh«ng dµi qu¸ 31mm. Chuét c¸i cã 6 ®«i vó: 3 ®«i vó ngùc vµ 3 ®«i vó bông. KÝch th−íc c¬ thÓ cã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c quÇn thÓ miÒn Nam vµ miÒn B¾c: N = 382 c¸i thÓ ChiÒu dµi th©n : 145 - 170 mm ChiÒu dµi ®u«i : 121 - 172 mm ChiÒu dµi bµn ch©n sau : 28 - 32 mm ChiÒu dµi tai : 17 - 21 mm Khèi l−îng : 100 - 160 gam Ho¹t ®éng Ho¹t ®éng chñ yÕu vµo ban ®ªm, cã thÓ tËp trung thµnh ®µn. Cã kh¶ n¨ng b¬i giái. Cã thÓ ®Î 3 løa trong 1 n¨m, mçi løa ®Î tõ 2 - 13 con, trung b×nh 5 - 6 con. Ho¹t ®éng m¹nh khi lóa vµ hoa mµu s¾p thu ho¹ch. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………157 1 p e c t o r a l 1 p o s t - a x i l l a r y 3 a b d o m in a l H×nh 15.13. Ph©n bè vµ h×nh d¹ng chuét ®ång nhá, Rattus losea Swinhoe (Ken vµ CTV, 2003) 3.11. Chuét cèng (Rattus norvegicus Berkenhout, 1769) Ph©n bè vµ n¬i ë Cã nguån gèc §«ng Nam ch©u Á. Từ năm 1750 cùng các tàu buôn chuột cống đã phát tán đi khắp thế giới, xâm nhập vào nước ta từ thế kỷ XIX. Hiện nay, chúng là loài phổ biến khắp đất nước, tập trung nhiều tại các thị trấn thành phố, nơi đầu mối giao thông, chợ. Càng xa thành phố thị trấn mật độ càng giảm, hầu như không có mặt trên cánh đồng lúa. Ưa thích sống ở nơi ẩm thấp, tối, bẩn, chỗ cống rãnh, kho tàng. Trong thành thị chúng thường làm tổ ở những chỗ khuất và kín như ở chân tường, góc cống, còn ở nông thôn chúng có thể đào hang ở chân đê, bờ ruộng, quanh vườn. Hang chuột có cấu tạo từ đơn giản đến phức tạp. Hang phức tạp có nhiều cửa ra vào. Phòng ở thường là chỗ phình to hình o van, có lót rơm, rạ, lá khô, giẻ rách làm tổ. Toàn bộ hang chuột có thể chiếm diện tích 4 - 9 m2. Thức ăn Là loài ăn tạp điển hình. Chúng ăn các loại thức ăn của người và vật nuôi như cơm gạo, cám, ngô, khoai, sắn, rau, thịt, cá, sâu bọ, các loại chim thú nhỏ, gà vịt, thậm chí cả sợi bao tải và thịt đồng loại. Lượng thức ăn trong 1 ngày trung bình là 70 gam lương thực. Đặc điểm hình thái Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………158 Chuột có thân hình khá lớn, thân và đuôi mập. Đuôi luôn ngắn chỉ khoảng 75% chiều dài thân. Mõm tù và rộng. Vành tai ngắn, hơi tròn và có lông bao phủ. Khi gấp tai về phía trước không bao giờ tới mắt. Màu lông ở lưng thay đổi từ màu xám đến xám đen. Bộ lông có nhiều lông cứng và dài, mọc dài hơn lông thường, có màu ánh thép. Mặt bụng trắng đục. Gốc lông bụng màu ghi. Mu bàn chân sau trắng. Đuôi hai màu không rõ lắm, phía trên màu đen, phía dưới màu xám bạc, các vảy ở đuôi xếp thành vòng hoàn chỉnh. Gốc vảy có lông màu nâu nhỏ. Mặt trên đuôi có nhiều lông nên có màu nâu thẫm. Chuột cái có 10 - 12 vú. Số vú: 1 + 2 + 3. Sọ to hẹp và bằng, xương mũi dài, gờ trên ổ mắt rõ, kéo về phía sau dưới xương chẩm. Cung gò má thô. Khẩu cái dài, vượt 1/2 chiều dài chẩm mũi, lỗ khẩu cái dài. Gờ xương đỉnh thẳng, chạy song song. Đây là đặc điểm của loài. Răng cửa khoẻ, nhẵn, không nhô ra phía trước. Kích thước cơ thể N = 51 cá thể Chiều dài thân : 205 - 267 mm Chiều dài đuôi : 190 - 250 mm Chiều dài bàn chân sau : 39 - 48 mm Chiều dài tai : 19 - 26 mm Khối lượng : 230 - 586,8 gam Hoạt động Hoạt động vào bao đêm, ban ngày ngủ, khả năng leo trèo kém hơn chuột nhà. Có khả năng bơi và đào hang. Khi kiếm ăn thường làm bẩn lương thực thực phẩm, lan truyền nhiều bệnh truyền nhiễm cho người như dịch tả, thương hàn, phó thương hàn, dịch hạch, bệnh sán lá lợn... Qui luật phát sinh gây hại Chuột sinh sản quanh năm, không theo mùa rõ ràng, tuy nhiên cường độ có giảm đôi chút về mùa đông và mạnh nhất vào tháng 4 - 5 và 9 - 10. Chúng có 4 lứa trong 1 năm. Một con cái có thể đẻ 28 - 33 con/năm, nhưng số con sống sót là từ 11,5 - 13,6 con. Trường Đại học Nông nghiệp Hà Nội – Giáo trình Động vật hại nông nghiệp……… …………………159