Sở, chè dầu, trà mai, du trà, mạy slở (Tày)

Sở, chè dầu, trà mai, du trà, mạy slở (Tày) Công dụng: Dầu sở sau khi tinh chế có thể dùng làm dầu ăn thay thể dầu liu. Dầu sở thuộc loại dầu không khô và có thể là nguồn nguyên liệu cho nhiều ngành công nghiệp (sản xuất xà phòng, các chất tẩy rửa, hoá mỹ phẩm, chất hoá dẻo, dầu in và để thắp sáng). Khô dầu sở dùng làm phân bón hoặc sản xuất thuốc trừ sâu thảo mộc và để duốc cá. Lá và vỏ có thể dùng để lấy tanin. Gỗ sở cứng, dẻo được dùng làm nông cụ và đồ gia dụng. Hoa sở là nguồn mật quý cho nghề nuôi ong, nhất là vào mùa khô. Sở là cây có tính chống chịu khoẻ, là đối tượng trồng và phục hồi rừng ở miền núi và trung du. Cây vừa là nguồn cung cấp dầu béo, vừa góp phần bảo vệ đất, chống xói mòn. Hình thái: Cây bụi hay gỗ nhỏ, thường xanh, cao 3-6(-11)m; vỏ ngoài màu xám nhạt cành mảnh. Lá đơn, mọc so le phiến hình bầu dục, hình mác, hình trứng hoặc hơi tròn, kích thước (1,6-)4-8(-12)x(1,2-)2,5-3,5(-5)cm; đầu nhọn hoặc hơi tù; gốc hình nêm; mép khía răng cưa nhỏ, đều gân mờ, cuống lá ngắn; dài 0,3-0,5cm; nhẵn, có rãnh. Hoa mọc đơn độc hoặc đôi khi dạng chùm 2-3 hoa, ở kẽ lá gần đầu cành. Hoa lưỡng tính, kích thước lớn, đường kính (4-)6-8(-10)cm; lá bắc nhỏ, đài có lông ở phía ngoài 5-6 cánh hoa, màu trắng hơi phớt hồng hoặc hơi đốm vàng, hình trứng ngược hay hình nêm và luôn có khía ở đầu; nhị nhiều, thường dính nhau ở phía dưới và xếp thành 2 vòng, bao phấn đính lưng bầu 3-4 ô, vòi nhuỵ 3-4(-5), dính nhau một phần ở phía dưới hoặc rời hoàn toàn. Quả nang, thường có dạng gần hình cầu, hình cầu dẹt, hình trứng hoặc hình trái lê, kích thước (2,5-)3,5-5(-5,8)x(1,8-)3,3- 5,5(-5,9)cm. Hạt có các góc lồi, dài khoảng 2-3cm, rộng 2-2,5cm; màu nâu đậm hoặc nâu sáng, nhân hạt chứa dầu béo. Phân bố: Việt Nam: Lạng Sơn, Cao Bằng, Quảng Ninh, Hà Giang, Tuyên Quang, Yên Bái, Lai Châư Phú Thọ, Hoà Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Trị. - Thế giới: Trung Quốc, Lào, Singapor, lndonesia, Myanmar, Nhật Bản, ấn Độ và Georgia. Đặc điểm sinh học: Sở thường sinh trưởng tốt ở những khu vực có nhiệt độ trung bình năm khoáng 18-240C. Tuy vậy sở vẫn có khả năng chịu lạnh tốt (có thể chịu nhiệt độ tối thấp O0C, thậm chí -30C như tại Đồng Văn - Hà Giang) và cũng có thể phát triển bình thường ở các khu vực có khí hậu khô nóng (đôi khi nhiệt độ lên tới 390C hoặc 400C như tại Quỳ Châu - Nghệ An). Sở là cây ưa sáng và ẩm; nhưng không chịu úng ngập. Cây sinh trưởng, phát triển tốt trên các khu vực có lớp đất mặt sâu, dày, tơi, xốp và mầu mỡ. Tuy vậy sở cũng có thể chịu được điều kiện khô hạn, có thể sinh trưởng trên những khu vực đất đồi đã bị rửa trụi, xói mòn, kết vón hoặc hơi chua. Cây có tốc độ sinh trưởng chậm, có thể sống tới 70-80 năm, thậm chí hàng trăm năm. Mùa hoa tháng 10 đến tháng 1 năm sau. Mùa quả tháng 9-11 hàng năm. Từ khi hoa thụ phấn, tạo quả đến khi quả chín kéo dài khoảng trên 10 tháng. Sơn phú thọ, sơn dầu, sơn lắc Công dụng: Nhựa mủ là nguồn nguyên liệu quý, rất cần thiết cho nhiều ngành công nghiệp và thủ công nghiệp, như làm đồ mỹ nghệ (sơn, gắn các mặt hàng chắp bằng tre nứa, các sản phẩm thủ công, đồ thờ, hàng sơn mài, sơn dầu. . . ), sơn tàu thuyền, sản xuất các vật liệu cách điện . . . Rễ, lá, vỏ, quả dùng chữa trị bệnh hen khan, viêm gan mãn tính, đau dạ dày, đòn ngã tổn thương, dùng ngoài trị gãy xương, vết thương chảy máu, lao, phổi và cảm. Các bộ phận của cây đều có độc tính, có thể gây dị ứng sơn ("sơn ăn", "lở sơn") sưng tấy, ngứa ngáy, lở loét... Theo kinh nghiệm dân gian có thể dùng rau dền, lá hoặc quả khế gió nhỏ, xát và đắp vào chỗ sưng đau. Cũng có thể dùng lá cây bòn bọt (Glochidion eriocarpum Champ.) đun sôi rồi xông và rửa hoặc dùng vỏ cây núc núc (Oroxylum indicum (L.) Kurz.) nấu thành cao để uống và bôi lên chỗ bị sưng, lở loét. Hình thái: Cây bụi hoặc gỗ nhỏ, cao 4-6(-10)m; vỏ thân có 2 lớp; lớp ngoài dày hoặc mỏng tuỳ thuộc vào từng giống cũng như điều kiện môi trường sống (trung bình khoảng 35mm); lớp trong gồm rất nhiều ống dẫn nhựa. Lá kép lông chim lẻ, mọc so le, dài (1,5-)8-27cm; thường gồm (5-)7-9 lá chét, hình trái xoan thuôn hay hình mác; kích thước 3-8x1,3-2,5cm; đầu thuôn nhọn; gốc hình nêm, lệch mép nguyên. Cụm hoa dạng chuỳ, mọc ở kẽ lá, dài tới 20-24cm. Hoa lưỡng tính, màu trắng kem; đài hợp 5 răng; 5 cánh hoa dạng hình trứng hoặc hơi thuôn; nhị 5, chỉ nhị mảnh; bầu gần hình cầu, nhẵn. Quả hạch, hình cầu hoặc hình cầu dẹt, đường kính 5-8mm; khi chín có màu vàng nhạt, nhẵn bóng. Phân bố: - Việt Nam: Quảng Ninh, Bắc Kạn, Bắc Giang, Phú Thọ, Hoà Bình, Hà Tây, Ninh Bình, Nghệ An, Quảng Trị, Đà Nẵng, Kon Tum, Đắk Lắk, Lâm Đồng. - Thế giới: Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanmar, Ấn Độ, Nhật Bản. Đặc điểm sinh học: Sơn là loài có biên độ sinh thái rộng, phân bố ở nhiều khu vực từ vùng Đông Á, Đông Nam Á tới Nam Á. Trong tự nhiên, có thể gặp sơn mọc rải rác trong rừng thưa ở độ cao dưới 1.500m. Cây ưa khí hậu nóng, ẩm; nhiệt độ trung bình khoảng 20-300C là thích hợp nhất cho sinh trưởng của cây. Song sơn cũng có thể chịu được nhiệt độ nóng tới 38-390C Và nhiệt độ lạnh tới 4-50C, Cây sinh trưởng chậm và rụng lá về mùa đông. Cây ưa sáng, sinh trưởng ở nơi quang đãng, được chiếu sáng đầy đủ cành lá mới xum xuê vỏ dày và sơn sẽ cho nhiều nhựa. Nắng còn làm tăng phẩm chất nhựa sơn; chích nhựa vào ngày nắng ráo, nhựa sơn đỏ đẹp và có nhiều dầu. Sơn là cây ưa ấm. Tại các khu vực trồng sơn có truyền thống ở Phú Thọ, lượng mưa trung bình hàng năm thường đạt khoảng 2.000mm. Sơn sinh trưởng tốt và cho nhiều nhựa vào các tháng có mưa, độ ẩm không khí cao và nắng nhiều. Sơn chịu hạn, nhưng không chịu ngập úng. Đất trồng sơn cần tơi, xốp, nhiều mùn và chua (pH 4,5-5,5). Đất rừng mới khai phá, đất sau nương rẫy, đất đỏ, đất pha cát nhẹ, sâu, dày, tơi, xốp, nhiều màu, đủ ấm, thoát nước tốt, chua rất thích hợp cho sinh trưởng của sơn. Bộ rễ của sơn ăn nông, nên cây dễ bị đổ do gió to hoặc bóo. Sơn là cây sinh trưởng, phát triển nhanh. Cây 28-30 tháng tuổi, đã đạt chiều cao khoảng 2m, bắt đầu ra hoa, kết quả và cho thu hoạch nhựa. Mùa hoa tháng 3-4, mùa quả tháng 8-9. Khi cây ra hoa, mang quả thường ít nhựa. Hoa quả càng nhiều nhựa càng ít.