Tác động của khai thác sử dụng nguồn nước đến biến đổi dòng chảy sông ngòi ở Việt nam

lưu vực sông Ba đã bị suy giảm khá mạnh chủ yếu là do không còn những điều kiện nguồn nước để duy trì và phát triển một cách bình thường. Sự suy thoái nguồn nước của sông và hệ sinh thái khu vực này có thể thấy rất rõ bằng các quan sát thông thường. Hiện nay thượng lưu đập khoảng 30 km đang xây dựng hồ chứa thuỷ điện sông Ba hạ. Mâu thuẫn dùng nước giữa phát điện, tưới và bảo vệ môi trường hạ lưu sẽ nảy sinh và sẽ gay gắt nếu trong vận hành phát điện của hồ sông Ba hạ vẫn theo chế độ phủ đỉnh không quan tâm tới đảm bảo ổn định nguồn nước tưới của đập Đồng Cam. Trường hợp xem xét vận hành hợp lý các lợi ích phát điện, tưới, phòng lũ, bảo vệ hệ sinh thái ở hạ du thì công trình thuỷ điện sông Ba hạ sẽ là một hồ điều tiết tốt cho đập Đồng Cam và cho môi trường hạ lưu nhất là điều kiện môi ntrường cho phát triển kinh tế xã hội khu vực thị xã Tuy Hoà. Tác động của các đập dâng nhỏ Đập dâng nhỏ là hình thức lấy nước rất phổ biến ở trung và thượng lưu các sông vùng VBMT và Tây Nguyên, cùng với các hồ chứa nhỏ, chúng tạo thành hệ thống phân bố trên khắp các nhánh suối và nhánh sông tạo thành chuỗi các đập dâng. Nói chung việc sử dụng quá nhiều các đập dâng nhỏ theo dạng bậc thang trên cùng một nhánh sông suối ở vùng VBMT hiện nay đã làm cạn kiệt dòng chảy cơ bản của nhiều sông suối và sông nhánh, tác động này luỹ tích lại cũng làm suy giảm và cạn kiệt dòng chảy ở khu vực hạ lưu sông. c. Các nguyên nhân khác Sự biến đổi dòng chảy sông ngòi ở Việt Nam ngoài do ảnh hưởng của các công trình khai thác nguồn nước như nêu trên còn do những nguyên nhân khác nữa, trong đó có tình trạng suy thoái bề mặt lưu vực thượng nguồn hậu quả của những tồn tại và yếu 8 kém trong quản lý tổng hợp lưu vực sông. Đó cũng là thực tế đang diễn ra trên tất cả các lưu vực sông vùng VBMT như sông Trà Khúc, sông Kon Hà Thanh, sông Ba,.. Sông Hà Thanh- một sông nhỏ thuộc tỉnh Bình Định- là một trong những lưu vực sông điển hình nguồn nước bị cạn kiệt nghiêm trọng do suy thoái của lưu vực thượng nguồn, nhất là suy thoái của thảm phủ thực vật trong vài thập kỷ gần đây. Hiện tại đoạn sông hạ lưu sông Hà Thanh từ Cầu Diêu Trì ra tới biển gần như đã bị khô cạn hẳn nguồn nước trong các tháng mùa cạn. Vì thế lượng nước cho tưới của vùng hạ lưu sông Hà Thanh và cả nguồn nước cho sinh hoạt của người dân trong nhiều năm qua cũng phải chuyển từ lưu vực sông Kone sang thông qua vận hành của đập Thạnh Hoà. Theo điều tra cho thấy nhiều đoạn sông ở hạ lưu trong nửa đầu thế kỷ 20 để qua sông người dân phải dùng thuyền nhưng nay trong mùa cạn người dân có thể lội qua được. Suy thoái bề mặt lưu vực thượng lưu sông Trà Khúc do mất rừng trong mấy chục năm gần đây cũng đã khiến cho chế độ thuỷ văn của sông biến đổi khác hơn nhiều so với các thời gian trước. Dòng chảy mùa cạn giảm và lũ cũng tập trung nhanh hơn trước đây rất nhiều. Qua điều tra tại trạm thuỷ văn Sơn Giang thượng lưu của sông Trà Khúc các nhân viên thuỷ văn tại trạm cho biết hiện nay thời gian tập trung nước lũ của lưu vực trạm đo chỉ còn bằng một nửa so với 30 năm trước đây.. Dòng chảy mùa cạn giảm nhỏ đã càng làm tăng sự cạn kiệt nước ở hạ lưu sông của khu vực này. Vùng hạ lưu sông Trà Khúc từ thị xã Quảng Ngãi ra đến biển hiện nay trong mùa cạn còn rất ít nước, các bãi và cồn cát nổi lên ngày càng nhiều đã làm thu hẹp dòng chảy trong mùa cạn rất đáng kể. Nguồn nước đến vùng hạ lưu sông bị giảm sút nhanh chóng đã không còn đủ khả năng pha loãng nên đã làm gia tăng khá mạnh tình trạng ô nhiễm nước khu vực này. Mỗi khi nước thải nhà máy đường Quảng Ngãi xả ra sông là nước sông bị ô nhiễm nặng làm cá chết nỏi lên trên mặt nước. Tình trạng cạn kiệt như trên đã ảnh hưởng đáng kể đến nước dùng cho sinh hoạt khu vực hạ lưu, làm xấu cảnh quan và khó khăn cho phát triển du lịch, giao thông thuỷ,.. 3. Những vấn đề đặt ra liên quan đến sự suy giảm dòng chảy hạ lưu các sông ở Việt Nam hiện nay Sự biến đổi dòng chảy theo hướng tiêu cực là một thực tế đang diễn ra với những mức độ khác nhau trên các dòng sông của Việt Nam hiện nay. Tình trạng này gây nên các tác động xấu đến môi trường và hệ sinh thái nước như là: - Làm gia tăng nguy cơ suy thoái và cạn kiệt nguồn nước tại hạ lưu môt số lưu vực sông, như là hạ lưu một số sông vùng VBMT, sông Đồng Nai,..từ đó gây khó khăn cho sử dụng nước và phát triển bền vững kinh tế xã hội một số tỉnh, vùng nhất định. - Làm suy giảm lượng nước cho hệ sinh thái cũng như duy trì dòng chảy môi trường tại một số nơi trên lưu vực sông như là cùng hạ lưu và cửa sông. Từ đó làm tổn thương và suy thoái các hệ sinh thái nước cũng như suy giảm giá trị môi trường và sức khoẻ của dòng sông. 9 Xem xét nguyên nhân sâu xa, các biến đổi dòng chảy của sông có tính tiêu cực như nêu trên là do các tồn tại trong quy hoạch và quản lý nguồn nước, quản lý bảo vệ môi trường lưu vực trong các thời gian vừa qua mà chưa được xem xét và tháo gỡ. Để từng bước khắc phục tình trạng trên, những vấn đề sau đây cần đặc biệt quan tâm : (1). Xem xét và xây dựng các giải pháp biện pháp, chương trình cho việc khắc phục dần các tồn tại trong quy hoạch và quản lý vận hành các công trình khai thác sử dụng nguồn nước đã được xây dựng nhưng đã và đang gây nên những biến đổi xấu đối với dòng chảy của sông. (2). Nghiên cứu và xây dựng các nguyên tắc phân chia nguồn nước cho các ngành dùng nước trên các lưu vực sông làm cơ sở cho thực thi hiệu quả việc cấp phép khai thác và sử dụng nguồn nước cũng như thực thi quyền dùng nước trên các lưu vực sông đáp ứng yêu cầu hiệu quả, công bằng và không làm suy thoái và cạn kiệt nguồn nước. (3). Nghiên cứu về nhu cầu nước cho hệ sinh thái, ngưỡng khai thác nguồn nước và xây dựng phương pháp tính toán dòng chảy môi trường phù hợp cho ứng dụng đối với các lưu vực sông của Việt Nam, cải tiến thể chế và chính sách để đưa các kết quả này vào trong quy hoạch và quản lý tài nguyên nước. Tài liệu tham khảo Nguyễn Văn Thắng, Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn của quản lý tổng hợp tài nguyên nước lưu vực sông Ba. Báo cáo đề tài NCKH cấp Bộ, Hà nội 2004. Nguyễn Văn Thắng, Đánh giá ảnh hưởng các công trình thuỷ lợi, thuỷ điện đến suy thoái dòng chảy hạ lưu sông Ba, sông Trà Khúc, Báo cáo chuyên đề thuộc đề tài NCKH cấp Bộ “ Nghiên cứu cơ sở khoa học và phương pháp tính toán ngưỡng khai thác nguồn nước và dòng chảy môi trường, ứng dụng cho lưu vực sông Ba và sông Trà Khúc”, Hà Nội 2004. Ngô Đình Tuấn, Nguyễn Văn Thắng & nnk, Nghiên cứu cân bằng nước phục vụ phát triển dân sinh kinh tế vùng Ven biển Miền Trung Báo cáo đề tài NCKH, KC-12-03, Hà Nội 1994. Cục Quản lý tài nguyên nước. Đánh giá nguồn nước mặt lưu vực sông Hồng- Thái Bình trong mùa cạn năm 2003-2004. Báo cáo Dự án, Hà Nội 2004. Bruce Fitzerald, Sustainable management of river flows and ewater extractions in Vietnam- a review of international spproriate management rules, Jan 2005. 10 IMPACT OF WATER RESOURCE EXPLOITATION ON RIVER FLOW CHANGES IN VIETNAM Dr. Nguyen Van Thang, Water Resource University Abstracts Water resource exploitation activities, especially dam / reservoir construction and operation actions have been rapidly increasing during a half of recent century in Vietnam that meet water requirement for national social and economic development. However, these activities have also gave several negative impacts to river flow change, especially water resource degradation and depletion in some river basins as well as in some river downstream sections. This report presents assessments of these current situations, as well as environmental consequences and then to give some ideals on what are main problems have to solve and especially mention in the next future time.