Thế giới quan trong tư tưởng triết học Ngô Thì Nhậm

nh ra, ông thừa nhận hình thể con người là do hình và khí tạo nên. Ông viết: “Người thì có hình, có khí, đã bị hạn chế trong hình và khí thì ai mà vô sinh, ai mà vô diệt được”. [Mai, 2001, tr.158] Ông còn viết: “Cái thân của mình là do tinh khí tụ hợp lại”. [Mai, 2001, tr.164] Ngô Thì Nhậm cho rằng cái thân thể của con người là đồng chất với trời đất, chỉ khi nào có cái tinh thần rồi mới có cái thân thể. Thế giới quan trong tư tưởng triết học Ngô Thì Nhậm không chỉ mang sắc thái của quan điểm Phật giáo mà còn chứa đựng triết lý của Nho và Lão, cho thấy rõ mong muốn dung hòa “Tam giáo” của ông. Trong tư tưởng “thế giới quan”, Ngô Thì Nhậm đã lấy cái không làm để xuất phát, không còn là Thái cực, từ không (Thái cực) xuất hiện trời đất và trời đất vận hành sinh ra bốn mùa, tạo nên một quy luật khách quan vốn có trong vũ trụ. Ông không chỉ giải thích nguyên nhân sự xuất hiện thế giới mà ông còn chỉ ra sự vận động, biến đổi không ngừng của vạn vật. Giải quyết vấn đề “thế giới quan”, Ngô Thì Nhậm còn đề cao vai trò của đạo, sự lưu hành đạo trong vũ trụ, nhờ có đạo mà vạn vật trong trời đất mới được vận hành và phát tán. KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC THƯỜNG NIÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT NĂM 2018 276 2.2. Tính thống nhất và sự vận động của vũ trụ Ngô Thì Nhậm đã nhận thấy thế giới này là một thể thống nhất hoàn chỉnh, tất cả đều bắt nguồn từ một mối nhất định. Theo ông: “Số của trời bắt đầu từ một nguyên, lý của âm dương bắt đầu từ một khuyên. Số một là nơi hóa công chứa cái “vô tận” và thánh nhân chứa đựng những cái không bao giờ hết, chỉ có núi sông và trăng gió mới đương nổi mà thôi”. (Cao & Thạch, 1978, tr. 170) Thế giới này sinh ra từ sự hỗn độn nhưng nó đều bắt nguồn từ một điểm duy nhất, nhìn vào đó có thể thấy một trật tự ổn định mà không cần phải suy xét. Không dừng lại, Ngô Thì Nhậm còn nhấn mạnh sự thống nhất của thế giới ở chỗ: “Vạn” quy vào “một”, hợp cái khác nhau vào chỗ “nhất quán”, vào cái “lý”, cái “số” cả trời đất, âm dương đều ở đó”. (Cao & Thạch, 1978, tr. 171) Rõ ràng Ngô Thì Nhậm đã thấy được sự thống nhất của các sự vật, hiện tượng trong thế giới. Ở đây, ông đã đề cao vai trò của số một (一). Nhờ có số một mà vạn vận mới hợp lại thành hình, nhờ số một mà hóa công mới có nơi cất giấu những điều bí ẩn của mình. Nhìn chung thì: “Trời được một số mà trong, đất được một số mà yên, thánh nhân được mộ số mà thiên hạ đâu vào đấy”. (Cao & Thạch, 1978, tr. 171 – 172) Ngô Thì Nhậm không chỉ dùng số một để diễn đạt tư tưởng của mình mà bên cạnh đấy ông còn dùng từ đình (亭) có nghĩa là “chứa đựng” đã thể hiện tư tưởng của mình một cách rõ ràng và dứt khoát hơn. Đây là một tư tưởng khá lạ và thể hiện một tầm nhìn hết sức thiên tài của Ngô Thì Nhậm. Ông đã cảm nhận được vạn vậ trong vũ trụ này đều chứa đựng trong một vật dụng vô hình của trời đất, nhờ cái vật dụng vô hình đó mà muôn vật, muôn loài đều được che chở. Con người sở dĩ tập trung lại được với nhau là nhờ có đình. Ông viết: “Trời lấy “đình”(chứ đựng) để nuôi muôn vật đất lấy “đình” để chứa muôn loài; người ta lấy “đình” để tụ họp với nhau mà muôn vật muôn loài đều là khách. Cho nên nơi người ta tụ họp lại với nhau thì có “đình””. (Cao & Thạch, 1978, tr. 177) Từ đình ở đây đã giúp Ngô Thì Nhậm diễn tả được những tư tưởng của mình. Dù thế giới này có đa dạng, có phức tạp đến đâu chăng nữa thì thế giới này vẫn luôn trong sự thống nhất, luôn ở trong một không gian nhất định. Con người không thể thay đổi được cái trật tự mà trời đất đã an bài. Theo Ngô Thì Nhậm, không phải nằm trong sự thống nhất mà vạn vật trở nên bất động mà luôn có sự vận động biến đổi không ngừng. Chính trong sự vận động biến đổi đó giúp sự vật không ngừng phát triển. Ở Ngô Thì Nhậm, sự vận động, biến đổi của thế giới không phải do một cá nhân, một lực lượng nào sinh ra mà nó diễn ra một cách hết sức tự nhiên, trong bài Đợi thuyền nơi bến vắng (bài 2), có viết: Đầy vơi chuyển động nào vô sự Đóng mở vòng xoay há phải cầu. (Cao & Thạch, 1978, tr. 379) KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC THƯỜNG NIÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT NĂM 2018 277 Vạn vật trong thế giới không bao giờ bất động mà luôn trong một trạng thái biến đổi không ngừng. Ngô Thì Nhậm không khao khát con người có thể điều khiển được sự vận động biến đổi đó bởi đó là một quy luật trong tự nhiên không do ai sinh ra và cũng không bao giờ bị mất đi. Ngoài ra, ông còn thấy được sự chyển động của vũ trụ mênh mông. Ông coi trời chỉ là khoảng không cao thẳng nhưng ở trong đó lại có sự biến đổi và phát triển không ngừng, trong bài Lòng luôn thanh thản có viết: Mây bay, mưa dội, hình thảy trôi đi Tháng lạ ngày qua chút không ngừng lặng. (Cao & Thạch, 1978, tr. 23) Ở đây, sự thay đổi của thời gian cũng tuân theo một quy luật khá ổn định, thời gian như được một cỗ máy điều khiển mà như cách nói của Ngô Thì Nhậm thì đây là cỗ máy huyền vi, một cỗ máy chỉ có trong sự tưỏng tượng của con người nhưng chính nhờ cỗ máy này mà thời gian luôn xoay vần theo một trật tự. Cũng trong Thiên quân thái nhiên phú, ông có viết: “Máy huyền vi xoay vần hun đúc, khi thảm ắt muôn vật đều thảm, lúc thư thì vạn vật đều thư”. [Cao & Thạch, 1978, tr. 23] Tuy nhiên, sự vận động, biến đổi của thế giới không phải lúc nào cũng có thể chứng kiến bằng mắt thường mà có lúc phải dùng đến lý lẽ để nhận biết. Về điều này Ngô Thì Nhậm có viết trong bài Lâm Trì phú như sau: Đem lý lẽ mà suy Trờ kia cùng với nước Lúc mênh mang giữ bầu không Khi cuồn cuộn giữn mặt đất Đầy vơi, thừa thiếu Vần xoay không ngừng. (Cao & Thạch, 1978, tr. 49) Ở Ngô Thì Nhậm, sự vật, hiện tượng trong thế giới không phải điều gì cũng sáng rõ mà trong đó còn có những sự biến đổi mà con người tuy gắn bó nhưng vẫn chưa tìm ra câu trả lời cho phù hợp, giống như trường hợp biến đổi của trăng, của nước, của hoa hay của băng, ông viết tiếp: Trăng sao có thượng huyền hạ huyền? Nước sao có triều xuống triều lên? Hoa sao có khi tàn khi nở? Băng sao có khi cứng khi mềm? (Cao & Thạch, 1978, tr. 49) Vũ trụ này bao giờ cũng vậy, không phải bất kể điều gì cũng sáng tỏ ngay khi con người ta đi vào tìm hiểu, có những cái có thể giải thích được ngay nhưng có những cái KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC THƯỜNG NIÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC ĐÀ LẠT NĂM 2018 278 muôn đời vẫn luôn là một vấn đề bị đóng kín. Không khuất phục trước những bí ẩn của vũ trụ Ngô Thì Nhậm luôn tìm cách phá bỏ hàng rào vô hình ấy, ông cố gắng tìm kiếm những cách lý giải mang tính thuyết phục cho những gì đã và đang tồn tại, cả những trạng thái động, tĩnh trong tự nhiên. Là một nhà tư tưởng lớn, khi đi vào vấn đề bản thể của thế giới, ở Ngô Thì Nhậm chứa đựng rất nhiều quan điểm và tư tưởng nổi bật, ông không chỉ biết quanh quẩn với những cách giải thích mộc mạc mà luôn cố gắng tạo ra một đường truyền dẫn con người đi vào những giá trị cao hơn, đích thực hơn của cuộc sống. Tư tưởng của Ngô Thì Nhậm về bản thể càng rõ hơn về sau khi ông đã trải qua nhiều biến động của thời cuộc, khi ông nghiệm ra được những giá trị to lớn trong các vấn đề của xã hội. 3. KẾT LUẬN Những quan điểm của Ngô Thì Nhậm đề thế giới quan đã đem đến cho chúng ta cái nhìn mới hơn trong cách hiểu thế giới. Khuynh hướng chủ đạo trong thế giới quan của Ngô Thì Nhậm là hướng đến sự dung hòa “Tam giáo”. Ông không phải là người đầu tiên theo xu hướng này nhưng sự hòa hợp của ông không giống như các nhà tư tưởng khác. Ông đã không bê y nguyên các phạm trù về thế giới quan của Phật, Lão - Trang dung hợp thành các phạm trù của mình như các học giả đời Tống mà ông chỉ sử dụng các phạm trù mà Tống Nho đã tạo dựng như tâm, tính, lý, dục đã giải thích trở lại các quan điểm triết học của Phật giáo. Quan điểm thế giới quan của Ngô Thì Nhậm về thế giới quan đã mở ra một hướng đi cho các nhà tư tưởng đương thời trong quá trình tìm một cách giải thích mới hơn về thế giới, thể hiện yếu tố biện chứng rõ rệt. Sự vận dụng có khoa học và có chọn lọc những tư tưởng của các nhà triết học đi trước đã tạo ra một phong thái khác trong tư tưởng của Ngô Thì Nhậm nói riêng cũng như tư tưởng triết học Việt Nam nói chung lúc bấy giờ. TÀI LIỆU THAM KHẢO Cao Xuân Huy & Thạch Can (1978), Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm, Tập 1, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Cao Xuân Huy & Thạch Can (Chủ biên), 1978, Tuyển tập thơ văn Ngô Thì Nhậm. Tập 2, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Doãn Chính (1997), Đại cương triết học Trung Quốc, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội. Mai Quốc Liên (2001), Ngô Thì Nhậm tác phẩm, Tập 3, Nxb. Văn học, Trung tâm nghiên cứu Quốc học, Hà Nội. Thơ văn Lý Trần (1998), Tập 2, Quyển thượng, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Trần Thái Tông (1974), Khoá hư lục, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.