Thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng tại Việt Nam

ó một thời gian thích cho các doanh nghiệp nhà nước vay hơn vì các ngân hàng này nghĩ rằng nếu doanh nghiệp có vấn đề gì thì nhà nước sẽ cứu. Tuy nhiên trong thời gian qua, do sự hoạt động yếu kém của một số doanh nghiệp nhà nước đã để lại khối lượng nợ xấu rất lớn, tâm lý thích cho các doanh nghiệp nhà nước vay đã giảm đi rất nhiều, thay vào đó tiêu chí có tài sản đảm bảo là điều kiện tiên quyết trong quyết định cấp tín dụng. Tài sản đảm trở thành điều kiện quan trọng nhất trong quyết định tín dụng của các ngân hàng phải chăng là một nghịch lý trong hoạt động tín dụng hiện nay? 5. Kiểm tra giám sát, thu hồi vốn vay của các tổ chức tín dụng Với những vấn đề nên trên, việc xử lý lựa chọn bất lợi của khách hàng trong hoạt động tín dụng của các tổ chức tín dụng Việt Nam hiện nay đang là vấn đề rất lớn. Đó mới là những vấn đề trước khi quyết định cho vay. Bây giờ chúng ta cùng xem xét vấn đề xử lý tâm lý ỷ lại của các tổ chức tín dụng sau khi cho vay. Hay nói cách khác việc giám sát sử dụng vốn vay, thu hồi nợ vay của các tổ chức tín dụng. Để có thể kiểm tra giám sát, đảm bảo việc sử dụng vốn vay đúng mục đích đòi hỏi các tổ chức tín dụng phải biết được dòng tiền vào và dòng tiền ra trong quá trình sử dụng vốn vay của bên vay. Đây là một vấn đề rất lớn đang đặt ra đối với các tổ chức tín dụng Việt Nam vì việc kiểm soát dòng tiền bảo đảm bên vay sử dụng vốn đúng mục đích không phải là vấn đề đơn giản vì khác với các nền kinh tế phát triển, đối với Việt Nam, tỷ lệ thanh toán bằng tiền mặt vẫn ở mức rất cao. Đây chính là khó khăn rất lớn trong việc giám sát chi tiêu của người vay vốn. Mặt khác, trong khi hệ thống thông tin trong nội bộ các tổ chức tín dụng, giữa các tổ chức tín dụng chưa được thông suốt, mà các doanh nghiệp được mở tài khoản ở rất nhiều các tổ chức tín dụng khác nhau và các hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp hết sức đa dạng, rất khó phân biệt nên việc "qua mặt" các ngân hàng trong việc sử dụng vốn vay sai mục đích là điều rất dễ xảy ra. Hoặc trường hợp một dự án, hợp đồng có thể vay ở nhiều tổ chức tín dụng là điều rất hay xảy ra. Chúng ta cùng xem xét một số vấn đề mà các ngân hàng có thể gặp phải trong hoạt động tín dụng của mình. Thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng tại Việt Nam CV05-53-20.0 Page 13 of 17 Hộp 2 MỘT SỐ KHÓ KHĂN Doanh nghiệp nhà nước hoạt động không hiệu quả -Lý do khách quan? Trong doanh nghiệp nhà nước, sở hữu doanh nghiệp là toàn dân. Nhà nước (Chính phủ) đại diện cho toàn dân quản lý phần vốn, tài sản này. Chính phủ giao cho hội đồng quản trị hay giám đốc (đối với doanh nghiệp không có hội đồng quản trị) quản lý, sử dụng phần vốn của nhà nước tại các doanh nghiệp. Luật doanh nghiệp nhà nước năm 1995 quy định người điều hành doanh nghiệp nhà nước có nghĩa vụ sử dụng có hiệu quả, bảo toàn và phát triển vốn do Nhà nước giao, bao gồm cả phần vốn đầu tư vào doanh nghiệp khác (nếu có); nhận và sử dụng có hiệu quả tài nguyên, đất đai và các nguồn lực khác do Nhà nước giao cho doanh nghiệp. Nhưng Luật doanh nghiệp nhà nước năm 1995 không quy định rõ việc bãi miễn những người điều hành doanh nghiệp khi doanh nghiệp hoạt động kinh doanh không hiệu quả, Luật doanh nghiệp nhà nước năm 2003 có quy định người điều hành doanh nghiệp bị miễn nhiệm, chấm dứt hợp đồng trước thời hạn trong các trường hợp để công ty lỗ hai năm liên tiếp hoặc không đạt chỉ tiêu tỷ suất lợi nhuận trên vốn nhà nước đầu tư hai năm liên tiếp hoặc ở trong tình trạng lỗ lãi đan xen nhau nhưng không khắc phục được, trừ các trường hợp lỗ hoặc giảm tỷ suất lợi nhuận trên vốn nhà nước đầu tư được cấp có thẩm quyền phê duyệt; lỗ hoặc giảm tỷ suất lợi nhuận trên vốn nhà nước đầu tư có lý do khách quan được giải trình và đã được cơ quan có thẩm quyền chấp nhận; đầu tư mới mở rộng sản xuất, đổi mới công nghệ. Với quy định như vậy, khi hoạt động thực tế thì “lý do khách quan” thường được chấp nhất nhất nếu doanh nghiệp hoạt động không hiệu quả. Mặt khác, trong luật phá sản doanh nghiệp quy định doanh nghiệp hoạt động kinh doanh bị thua lỗ liên tục sẽ bị làm thủ tục phá sản. Nhưng trong thực tế hầu như chưa có doanh nghiệp nào bị lỗ liên tục hai năm mà phải phá sản, thậm chí nhiều doanh nghiệp không còn gì vẫn không thể làm thủ tục phá sản được. Doanh nghiệp dân doanh - Độ tin cậy ở đâu? Luật doanh nghiệp ra đời là một thành công ngoài mong đợi, tuy nhiên với những thủ tục đăng ký thành lập dễ dàng cũng có những mặt trái của nó. Một người không có đồng nào trong tay muốn thành lập một doanh nghiệp có vốn tự có khổng lồ là điều không phải là khó khăn. Người này chỉ cần "vay nóng" ở đâu đó một khoản tiền tương ứng với mức vốn tự có cần thiết đem gửi vào ngân hàng xin gấy xác nhận có tiền gửi tại ngân hàng là có thể đến Sở kế hoạch và đầu tư xin cấp giấy phép thành lập doanh nghiệp sau đó rút số tiền nêu trên ra đem trả lại Trên cơ sở giấy phép kinh doanh nêu trên, doanh nghiệp có thể hoạt động "đánh quả" trong một thời gian, sau đó giải thể, xoá hoàn toàn dấu vết. Sau một thời gian, nếu có cơ hội, người này sẽ thành lập một doanh nghiệp mới để tiếp tục một chu kỳ khác. Thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng tại Việt Nam CV05-53-20.0 Page 14 of 17 6. Tại sao tài sản đảm bảo là điều kiện quan trọng nhất? Với những vấn đề nêu trên các tổ chức tín dụng không có độ tin cậy và mức chính xác cần thiết trong việc đánh giá mức độ tín nhiệm, năng lực tài chính của khách hàng, thẩm định tính hiệu quả của các dự án đầu tư, phương án kinh doanh, không giám sát được hoạt động của khách hàng một cách chặt chẽ. Điều này đã đẩy các tổ chức tín dụng đến lựa chọn quyết định cho vay chỉ khi khách hàng có tài Lòng vòng vay mượn Doanh nghiệp ABC hoạt động sản xuất kinh doanh tổng hợp (xây lắp, sản xuất vật liệu xây dựng, đầu tư bất động sản) cho rằng thị trường bất động sản đang ấm dần lên, nếu đầu tư ngay thì khả năng sẽ có lợi trong tương lai. Nhưng hiện tại, ABC không có đủ vốn, việc vay vốn ngân hàng để đầu tư vào bất động sản là không thể được vì ngân hàng đánh giá đây là loại hình kinh doanh quá rủi ro. Làm thế nào để ABC có tiền để đầu tư vào dự án bất động sản nêu trên? Hiện tại ABC đang là nhà thầu thi công công trình có quy mô lớn. ABC vay vốn ngân hàng để mua nguyên vật liệu của công ty XYZ (ABC chuyển tiền trả cho XYZ). XYZ là nhà phân phối chính của ABC. XYZ tiếp tục ký hợp đồng mua sản phẩm của ABC, XYZ chuyển tiền ngược trở lại cho ABC. Bây giờ tiền của ABC là doanh thu chứ không phải là vốn vay. Vậy là ABC có thể dùng khoản tiền này để thực hiện đầu tư dự án bất động sản nêu trên. Điều gì sẽ xảy ra nếu thời gian sau đó thị trường bất động sản bị đóng băng. Việc chuyển tiền, thanh toán nêu trên có thể thực hiện tinh vi hơn qua một vài doanh nghiệp nữa. Đây cũng là cách mà một số doanh nghiệp có thể thực hiện để thay những khoản nợ quá hạn bằng những khoản nợ mới mà trong giới tài chính ngân hàng gọi là đảo nợ. Một hợp đồng có thể vay bao nhiêu ngân hàng? Doanh nghiệp ABC trúng thầu xây dựng một công trình hạ tầng H. ABC ký hợp đồng phụ với các đơn vị thành viên của mình hoặc một số đơn vị khác làm B' cho mình. Các đơn vị này lại ký hợp đồng tiếp với các đơn vị khác nữa làm B''... Khi đó, tất cả các đơn vị có hợp đồng xây dựng công trình H đem đến các ngân hàng vay vốn. Do không có hệ thống thông tin kiểm tra một cách đầy đủ, khả năng tất cả các hợp đồng thi công nêu trên đều được vay vốn là có thể xảy. Những khoản tiền vay được vượt quá nhu cầu phục vụ cho việc thi công dự án H đã bị sử dụng sai mục đích. Vấn đề này có thể mô tả theo sơ đồ sau: Thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng tại Việt Nam CV05-53-20.0 Page 15 of 17 sản đảm bảo. Hành vi này của các ngân hàng có thể giải thích rằng khi không thể nhìn vào những cái vô hình và khó phân tích như giá trị vô hình của doanh nghiệp, giá trị của vốn chủ sở hữu, giá trị thực của các khoản phải thu, các khoản tồn kho... Nhất là lần đầu tiên thiết lập quan hệ tín dụng thì việc này càng khó khăn hơn. Các tổ chức tín dụng Việt nam chọn việc làm đơn giản nhất là xem xét những cái gì hiện hữu nhất. Đó chính là các tài sản hữu hình mà chủ yếu là tài sản cố định dùng để đảm bảo cho các khoản vay. Các tài sản hữu hình là thứ dễ xác định giá trị nhất. Việc cấp tín dụng sẽ cảm thấy yên tâm hơn rất nhiều nếu nó được đảm bảo bằng tài sản, nhất là các loại tài sản có tính thanh khoản và giá trị cao. Việc quản lý các loại tài sản cũng sẽ dễ dàng hơn khi các tổ chức tín dụng nắm giữ tài sản hoặc giữ những giấy tờ sở hữu chúng và được nhà nước xác nhận. Đây chính là nguyên giải thích tại sao các tổ chức tín dụng coi tài sản đảm bảo là yếu tố quan trọng rất quan trọng trong quyết định cấp tín dụng của mình. Đây cũng là trở ngại chính đối với nhiều doanh nghiệp, nhất là các doanh nghiệp ngoài quốc doanh trong việc tiếp cận vốn tín dụng ngân hàng khi không có tài sản đảm bảo hoặc các tài sản chưa đủ các giấy tờ hợp lệ. Chỉ tiêu tỷ lệ dư nợ cho vay có đảm bảo bằng tài sản đang được xem là tiêu chuẩn quan trọng của các tổ chức tín dụng. Trong khi về mặt nguyên lý, tài sản đảm bảo chỉ là một yếu có giá trị tham chiếu trong các quyết định cấp tín dụng. Tài sản đảm bảo có vai trò rất lớn trong quyết định cấp tín dụng của các tổ chức tín dụng Việt nam hiện nay. Không đơn giản vì nó là chỗ dựa tin cậy trong việc đưa ra quyết định cấp tín dụng mà hơn thế nữa, tài sản đảm bảo có tác dụng rất tốt trong việc ngăn ngừa sự xuất hiện của tâm lý ỷ lại sau khi cho vay vì khi thực hiện bất cứ một hành vi nào, mỗi cá nhân luôn xem xét họ sẽ được gì và mất gì. Nếu hành vi luôn mang lại lợi ích mà không bị tổn thất gì thì họ sẽ thực hiện, ngược lại nếu hành vi luôn tạo ra tổn thất mà không có lợi ích gì cho bản thân thì họ sẽ không thực hiện. Đối với loại còn lại, hành vi được thực hiện khi lợi ích lớn hơn chi phí và ngược lại hành vi sẽ không được thực hiện. Tác dụng của tài sản đảm bảo nằm ở điểm này. Khi những khoản tín dụng được cấp mà không có tài sản đảm bảo, phần vốn của bên vay tham gia rất ít hoặc không tham gia vào dự án đầu tư, thì xu hướng tất yếu là bên vay sẽ thực hiện các dự án có mức độ rủi ro cao để đem lại lợi nhuận cao vì nếu dự án thất bại thì cái mà họ mất là không đáng kể, ngược lại nếu dự án thành công thì lợi ích của họ là rất lớn. Hành vi của bên vay sẽ hoàn toàn ngược lại khi họ phải đem thế chấp các tài sản hiện có của mình để được cấp tín dụng. Khi tài sản được thế chấp, cấm cố tại các tổ chức tín dụng thì người vay sẽ bị mất nó nếu khoản vay của họ được đầu tư không cẩn thận và xảy ra rủi ro. Chính vì vậy mà họ phải thận trọng hơn khi thực hiện quyết định đầu tư của mình. Điều này cũng xảy ra đối với các doanh nghiệp có giá trị thực của vốn chủ sở hữu lớn, hoạt động trong môi trường tương đối tốt với luật phát sản được thực thi hiệu quả. Trong trường hợp này, mặc dù được vay vốn không cần đảm bảo, nhưng người vay vẫn rất thận trọng trong quyết định đầu tư của mình vì nếu xảy ra rủi ro, dẫn đến tình trạng phá sản thì họ sẽ bị mất nhiều nhất vì họ là đối tượng cuối cùng được nhận những gì còn lại trong quá trình thực hiện phá sản doanh nghiệp. Thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng tại Việt Nam CV05-53-20.0 Page 16 of 17 Khi cái thứ yếu trở thành quan trọng, việc quyết định cho vay không được căn cứ trên sở sở tính khả thi và hiệu quả của dự án đầu tư, phương án kinh doanh mà căn cứ vào tài sản đảm bảo sẽ tác dụng không tốt đến hoạt động tín dụng ngân hàng và có thể tiềm ẩn những nguy cơ rủi ro rất lớn. Mặt khác, với những bất cập, khó khăn trong việc thi hành án, xử lý các loại tài sản đảm bảo, thực thi luật phá sản, thực chất, tài sản đảm bảo có thể chỉ là "lá bùa" tạo ra sự yên tâm cho việc quyết định cấp tín dụng của các ngân hàng. Đó chính là một số vấn đề về thông tin bất cân xứng và xử lý thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng ở Việt Nam hiện nay mà nhóm của ông Cải Cách đã tìm hiểu được. Công việc còn lại của nhóm này là làm sao tư vấn cho các ngân hàng Việt Nam một chính sách phù hợp nhằm xử lý tốt vấn đề này, góp phần nâng cao chất lượng tín dụng đảm bảo một hệ thống ngân hàng mạnh phục vụ tốt cho phát triển kinh tế xã hội Việt Nam. Câu hỏi gợi ý thảo luận Hộp 3 MỘT VẤN ĐỀ THỰC TIỄN Năm 1996, khi ban hành nghị định 59/NĐ-CP quy định về quy chế quản lý tài chính đối với các doanh nghiệp nhà nước, chính phủ có quy định " ...tổng mức dư nợ vốn huy động không được vượt quá vốn điều lệ của doanh nghiệp tại thời điểm công bố gần nhất....". Điều này có nghĩa là tỷ lệ nợ/vốn tự có của doanh nghiệp phải luôn nhỏ hơn1. Nếu thực hiện được quy định này thì hoạt động tín dụng của ngân hàng sẽ được đảm bảo rất tốt. Mặt khác, trong thời gian này, theo quy định của Ngân hàng Nhà nước, tất cả các tổ chức, cá nhân khi vay vốn ngân hàng phải có tài sản đảm bảo hoặc bảo lãnh bằng tài sản đảm bảo của bên thứ ba. Những quy định này có mục đích nâng cao hiệu quả hoạt động, tránh tâm lý ỷ lại và lựa chọn bất lợi của các doanh nghiệp. Nhưng trong quá trình triển khai thực hiện các quy định này, khó khăn đã xảy ra là hầu hết các tài sản đều không đủ điều kiện cầm cố thế chấp vay vốn. mặt khác quy mô của các doanh nghiệp là quá nhỏ nên không đủ vốn hoạt động, trong khi các ngân hàng đang ứ đọng vốn. Các ngân hàng bắt đầu kêu ca rằng các điều kiện quá chặt, không thể cho vay. Sau đó do yêu cầu khơi thông tín dụng phục vụ cho các mục tiêu phát triển kinh tế xã hội, điều kiện này sau đó đã bị bãi bỏ và hiện nay, rất nhiều doanh nghiệp có dư nợ vay chiếm tỷ lệ chính trong bảng cân đối (trên 80%). Chính điều này, cộng với cơ chế phận định quyền hạn và trách nhiệm không rõ ràng đã tạo ra tâm lý ỷ lại trong nhiều doanh nghiệp, nhất là các doanh nghiệp nhà nước. Sau một thời gian nới lỏng các quy định về đảm bảo tiền vay, tín dụng ngân hàng có tốc độ tăng trưởng rất cao (bình quân 25% năm). Tuy nhiên, đến thời điểm hiện nay, khi mà tỷ lệ nợ xấu tăng cao, các nguy cơ rủi ro bắt đầu bộc lộ, các ngân hàng lại đặt ra điều kiện doanh nghiệp phải có tài sản đảm bảo và có tỷ lệ vốn tự có cao khi tham gia vào các dự án đầu tư. Chính điều này có thể đặt ra câu hỏi cho những nhà lập chính sách cũng như cho các ngân hàng phải chăng những quy định ở thời điểm giữa thập niên 1990 là quá sớm hay hoạt động của các ngân hàng hiện nay đang là một sự thụt lùi? Thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng tại Việt Nam CV05-53-20.0 Page 17 of 17 1. Theo anh chị những vấn đề lớn nhất trong việc xử lý thông tin bất cân xứng trong hoạt động tín dụng ở Việt nam là gì? 2. Hệ thống ngân hàng Việt Nam cần làm gì để giảm thiểu vấn đề thông tin bất cân xứng hạn chế lựa chọn bất lợi và tâm lý ỷ lại? 3. Việt Nam có nên áp dụng ngay các chuẩn mực quốc tế vào hoạt động tín dụng ngân hàng trong giai đoạn hiện nay?