Thuốc kháng sinh và nguyên tắc sử dụng trong chăn nuôi thú y

loại thuốc đều diệt khuẩn. Các phối hợp thuốc đã được công nhận có tác dụng tốt trên lâm sàng (trên lâm sàng đã theo dõi và hgi nhận) các kết quả sau: + Lincomycin/ Erythromycin; 21 + Chloramphenicol/ Gentamycin; + Penicillin/ Aureomycin; + Chloramphenicol/ Ampicillin + Một số phối thuốc hợp có tác dụng tuyệt vời như: Ampicillin/ Streptomycin; Lincomycin/ Streptomycin; Ampicillin/ Chloramphenicol; Cephaloridine/ Gentamycin; Ampicillin/ Gentamycin. i/ Chú ý khi phối hợp kháng sinh trong điều trị - Mục đích: Phải tăng hiệu quả điều trị: tăng hoạt phổ, tăng khả năng (năng lực hay tiềm năng) của thuốc; giảm số lần chữa trị và cần kết hợp với sự chăm sóc và hộ lý chu đáo trong quá trình điều trị. - Những điều cân nhắc đề phòng: Không dùng chung chai lọ, seringe, trừ khi đã có sự hiểu biết rõ ràng về sự tương tác giữa các thuốc trong phối hợp. không dụng những thuốc có tiềm năng gây độc môi trường (toxcity). Những phối hợp đó phải có khả năng thực thi về kinh tế. - Kinh nghiệm thực tế: Không có sự thất bại nếu như biết sử dụng kết hợp những kết quả nghiên cứu của phòng thí nghiệm và quan sát trên lâm sàng những ca bệnh đặc biệt. Hiểu được sự thay đổi của kháng sinh để có cơ sở chọn thuốc. Điều này sẽ làm cho thời gian điều trị ngắn hơn nếu như phối hợp thuốc dựa trên cơ sở đã được giới thiệu ở trên. V. TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN CỦA THUỐC KHÁNG SINH 5.1. Những lý do làm giảm hiệu lực của thuốc kháng sinh trong điều trị A. CÁC NGUYÊN NHÂN CHÍNH 1. Dùng liều quá ít, sai khoảng cách giữa các liều, phát hiện bệnh chậm dẫn đến điều trị quá muộn. 2. Dùng thuốc quá ít, liệu trình dùng thuốc quá ngắn, do ta không chú ý theo dõi suốt thời gian chữa trị. Bệnh mới bắt đầu giảm, làm ta lầm tưởng dường như chưa có vi khuẩn tấn công. Vậy điều gì sẽ xẩy ra: a/ Không giết chết được tác nhân gây bệnh hay các tácnhân gây bệnhđã chuyển sang thể ẩn. b/ Vi khuẩn tự tạo ra vỏ bọc bảo vệ. c/ Những vi khuẩn còn lại sau ổ dịch đã nhận được sự đề kháng d/ Kế tiếp vi khuẩn kháng thuốc phát triển sinh ra một dang vi khuẩn mới, chúng sẽ phá triển rất nhanh gây thành dịch. e/ Đến lúc này sẽ gây khó khăn, bệnh dịch rất khó chữa. 3. Phát hiện bệnh quá chậm: 22 Khi phát hiện ra bệnh, sức đề kháng của cơ thể quá kém, gia súc bị suy kiệt. Đây là nguyên nhân hiệu quả điều trị kém. 4. Kết cục sau: a/ Hiệu quả điều trị kém. b/ Số lượng gia súc bị bệnh tái phát tăng nhanh. c/ Khi đó buộc phải tăng số lần chữa trị, tăng liều thuốc là điều rất cần thiết. Kết cục tăng giá thành chi phí. d/ Khó phát hiện bênh chinh xác – tốn nhiều thời gian cho việc chẩn đoán. e/ Số đầu gia súc bị bệnh mãn tính tăng đã thường xuyên bài xuất mầm bệnh ra ngoài môi trường. 5. Các vấn đề khác: a/ Gia súc bị bệnh nhiễm trùng ngép, rất khó chẩn đoán chính xác. b/ Do dùng thuốc cắt sốt nên rất khó chẩn đoán được căn nguyên chính. c/ Phải dùng thuốc điều trị triệu chứng lâm sàng. d/ Khi bệnh ở thể cấp tính kết hợp giữa các thuốc kháng sinh với thuốc chữa triệu chứng. Khi bệnh chuyển sang thể mãn tính, phải dùng phương pháp điều trị như trên nhưng cần kết hợp đồng thời với các thuốc steroids chống viêm. e/ Gia súc dễ mắc các bệnh không thể chữa trị được: các bênh do virus. B. CÁC YẾU TỐ KHÁC CÓ ẢNH HƯỞNG VỚI ĐỘNG VẬT 1. Xuất hiện các hàng rào ngăn cản,không cho kháng sinh ngấm vào tổ chức viêm: vào màng não, xương, da, thận khi con vật bị chứng thiểu niệu, hay bị tắc đông mạch làm kháng sinh không thể đến nơi đang bị viêm. 2. Sự hình thành các ổ áp se đã không cho thuốc thấm qua màng vào ổ viêm được. 3. Gia súc bị bệnh truyền nhiễm không có khả năng chữa trị, thường là các bệnh của gia súc nhập ngoại, bệnh ung thư hay bệnh dị tật bầm sinh. 4. Bệnh hiện tại đã rơi vào tình trạng phức tạp, không chẩn đoán được. 5. Nơi tiêm bị viêm (tiêm bắp hay dưới da) là nguyên nhân làm thuốc bị ngăn lại, do đó sự hấp thu chậm. Điều này có thể dẫn đến hiệu quả tác dụng tồi và làm tồn dư kháng sinh trong tế bào, tổ chức. 6. Gia súc bị mất các cơ chế phòng vệ: giảm γ globulin, bệnh bạch cầu, dẫn đến suy nhược. Kết hợp các thuốc khác cùng với thuốc ức chế miễn dịch như corticosteroids hay thuốc chống ung thư. Kết quả thí nghiệm trên chuột đã chứng minh điều này. 7. Cách điều trị tốt nhất sử dụng đồng thời corticosteroids với kháng sinh. - Các steroid sử dụng đồng thời với kháng sinh diệt khuẩn trong trường hợp bị bệnh truyền nhiễm thể quá cấp và cấp tính. Nếu động vật bị hôn mê và bị sốc cần tăng liều 23 của steroid. Chỉ sử dụng steroid trong vài giờ đầu, sau đó không được tiếp tục dùng nữa. - Khi động vật bị bệnh mãn tính, không nên sử dụng steroid trong điều trị, trừ trường hợp gia súc bị viêm cục bộ ở một vùng nhỏ. - Khi sử dụng corticosteroid chữa viêm khi triệu chứng viêm còn nghi ngờ, nên kết hợp với kháng sinh. 5.2. Tai biến do kháng sinh a/ Có thể do dung sai liều, sai lệu trình - Nguyên nhân chính thường do giảm liều hay do nhắc lại liều dùng khi mà sự chuyển hóa sinh học của thuốc hoặc sự đào thải của thuốc đã bị giảm đi ở động vật già, gia súc non hoặc còn do sự tương tác giữa các thuốc khi dùng điều trị đông thời. - Đường đưa thuốc không thích hợp, sai chu kỳ dùng thuốc. - Động vật ốm bị hội chứng thiểu niệu, đặc biệt ở những con khi sử dụng Sulfamids và nhóm aminoglucozid trong điều trị. b/ Thường còn do việc phối hợp các thuốc trong điều trị đã dẫn đến sản sinh ra độc tố, cơ bản là do quá liều. c/ Sự tương tác thuốc do kết hợp với các thuốc điều trị triệu chứng. Ví dụ: - Các kháng sinh ức chế hoạt động thần kinh – cơ được sử dụng với các thuốc làm giảm trương lực cơ như: thuốc mê, curare, succinylcholine, M – 99 ., các thuốc này sẽ làm rối loạn hô hấp hay liệt cơ. - Các kháng sinh gây độc cho thận lại phối hợp đồng thời với thuốc lợi tiểu sẽ làm tăng khả năng gây độc của thuốc kháng sinh. - Hàm lượng thuốc tự do trong máu sẽ tăng lên: + Do có sự cạnh tranh protein vận chuyển thuốc tới các tổ chức. Điều này sẽ làm tăng tiềm năng độc. Ví dụ khi sử dụng Penicillin cùng với Phenylbutazone hay Aspirin thì 2 thuốc trên sẽ làm tăng độc lực của Penicillin; Aspirin cũng làm tăng độc lực của các Sulfamid; Sulfamid lại làm tăng độc lực của Methotrexate. + Sự canh tranh đào thải thuốc trong thận: điều này dẫn đến 1 thuốc sẽ bị đào thải chậm. Các Sulfamid làm chậm khả năng đào thải Methotrete; Phenylbutazone làm chậm khả năng đào thải của Penicillin và Cephalosporidin. d/ Tình trạng bệnh lý Sự hoạt động của tim, tuần hoàn, thận, gan hay cơ thể bị suy nhược cũng ảnh hưởng lớn đến sự đào thải thuốc. e/ Cá tính của loài 24 Procain penicillin G độc với vẹt đuôi dài,rùa, rắn và chuột lang. Mèo rất mẫn cảm với các kháng sinh có tiềm năng gây độc cho thận: nhóm aminoglucozid nhất là với Streptomycin. Ngựa mẫn cảm với kháng sinh Lincomycin, Tylosin, Tetracillin, Levamyzol. Chó chăn cừu lại mẫn cảm với Ivermectin. 5.3. Các biểu hiện độc của thuốc Mặc dù vẫn tuân theo đúng các chỉ định điều trị về: liều, khoảng cách các liều, liệu trình, đường đưa thuốc .nhưng tác dụng phj của thuốc vẫn xẩy ra. Các tác hại này của kháng sinh thường không nằm trong dự kiến như: đặc ứng, dị ứng và phản ứng miễn dịch. Ngược lại khi đã thực hiện đúng chỉ định điều trị mà tác dụng hại vẫn còn xảy ra, cần xem xét, thảo luận, tim ra nguyên nhân gây hại. Các tác dụng hại hay gặp khi điều trị bệnh. a/ Bệnh ở đường tiêu hóa Với loài ăn tạp: lợn, chó, mèo,.khi bị đi ỉa cho uống kháng sinh sẽ làm giảm sự tổng hợp Vitamin K và các vitamin nhóm B do dùng kháng sinh kéo dài. Với gia súc non,khi uống niều Ampicillin, Tetracillin, Lincimycin sẽ gây buồn nôn, viêm thực quản. Nguy hiểm nhất là khi bị tiêu chảy dùng nhiều kháng sinh rất hay gây viêm ruột non – kết tràng, làm thay đổi nhanh khu hệ vi sinh vật đường ruột, gây loạn khuẩn. Đối với động vật nhai lại sẽ ảnh hưởng tiêu cực tới khu hệ vi sinh vật dạ cỏ. b/ Gây nhiễm trùng máu cấp tính Những kháng sinh sử dụng điều trị được thải ra ngoài dưới dạng còn hiệu lực. Chúng sẽ ức chế sự phát triển của các vi khuẩn mẫn cảm trong xoang bụng. Điều này cũng cho phép các vi khuẩn kháng thuốc có cơ hội phát triển. Những chủng này bình thường không gây bệnh, nhưng chúng được giữ lại trong xoang bụng với hằng số nhất định. Bình thường giữa các chủng không có sự cạnh tranh, luôn giữ một hằng số. Khi có điều kiện, vi khuẩn kháng thuốc sẽ có cơ hội phát triển rất nhanh. Khi đó chúng sẽ xâm nhập vào hệ thống tuần hoàn gây nhiễm trùng huyết, nhiễm trùng độc tố là kết quả của chúng. - Kháng sinh có hoạt phổ hẹp, có tác dụng với vi khuẩn gram (+), khi sử dụng sẽ tạo điều kiện, cơ hội cho vi khuẩn gram (-) phát triển. - Sự đề kháng phi đặc hiệu của cơ thể động vật đặc biệt quan trọng, nhất là trên ngựa. Bình thường trong ống tiêu hóa của ngựa rất rộng, nên có rất nhiều loại vi khuẩn phát triển, chúng cũng phát triển rất dễ dàng – quan hệ công sinh đối với loài ăn cỏ. Khi cho uống kháng sinh chúng sẽ giết tất cả các dạng vi khuẩn có lợi, đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho Salmonella và E.coli phát triển gây bệnh. Điều này cũng có thể xảy ra đối với loài nhai lai khi uống kháng sinh với liệu trình kéo dài. Hay những kháng sinh có chu kỳ gan – mật, đượcthải ra ngoài dưới dạng con hoạt lực: 25 Tetracillin, Lincomycin, Tylosin, Erythromycin. Đây là đặc điểm rất quan trọng cần chú ý khi điều trị bệh cho số đông ngựa của trng trại hay trong bệnh viện. - Gây các biến chứng về máu: + Gây thiếu máu khi dùng Penicillin liều cao. + Thiếu máu hồng cầu to khi dùng Sulphamides kéo dài. + Gây thiếu máu do làm dung huyết như: các Sulphamides, axit Nalidixic, Nitrofurantoin. + Giảm tiểu cầu như các thuốc thuốc nhóm ß – lactam, Tetraxyclin, Chloramphenicol, Lincomycin, Tobrammycin. + Giảm bạch cầu như các thuốc thuộc nhóm ß – lactam khi tiêm tĩnh mạch liều cao, Tetraxyclin, Lincomycin, Erythromycin. Đặc biệt các thuốc như Sulphamides, axit Nalidixic, Nitrofurantoin, Metronod có thể gây mất bạch cầu có hạt. Các thuốc gây suy tuỷ: Chloramphenicol, Sulphamides. c/ Dị ứng thuốc – shock quá mẫn Gây shock quá mẫn điển hình là Penicillin và các thuốc thuộc nhóm ß – lactam. Tuy với số lượng không nhiều, dị ứng thuốc còn gặp khi dùng các thuốc: Sulphamides, Lincomycin và Clindamycin. Gây nổi mề đay, ban, đỏ da, trong bóc biểu bì: Sulphamides, Clindamycin. d/ Ức chế sinh tổng hợp protein Gồm các thuốc: Tetracyclin, Chloramphenicol, khi sử dụng liều cao sẽ gặp các hiện tượng sau: + Ức chế sự động hoá: Thuốc ức chế sự lên da non làm vết thương lâu lành; giảm sức đề kháng; giảm khả năng sản sinhkháng thể. + Cần bổ sung thêm Corticosteroids. e/ Ức chế sự chuyển hoá sinh học của thuốc + Như Chloramphenicol dùng với thời gian dài sẽ làm giảm hoạt tính của thuốc nhưng lại làm tăng khả năng gây độc với các tế bào non: sự tạo các tế bào máu của tuỷ xương, tinh trùng, noãn bào. f/ làm tê liệt sự hoạt động của cơ vân - Nhóm Aminoglucozid làm ảnh hưởng tới hàm lượng Ca++ trong máu và ức chế sự dẫn truyền của Axetylcholin tại xinap thần kinh. Khi dùng riêng kháng sinh nhóm Aminoglucozid không thường không có hại, ngược lại khi dùng chung nhóm kháng sinh này với các thuốc mê hay Curazer tác dụng gây liệt cơ trơn hay gặp hơn. - Các thuốc Tetracyclin, Lincomycin hay gây ảnh hưởng không tốt đến cơ, xương nhưng không rõ nguyên nhân. - Colistin và Polymycin hay độc với thận. trị bằng cách dùng các muối của Calcium. 26 g/ Ức chế hô hấp Thường do dùng các thuốc có ảnh hưởng xấu tới hoạt động của hệ cơ xương, những tổ chức này có ảnh hưởng đến hoạt động của hệ hô hấp như trong mục f/. h/ Hệ tuần hoàn Tiến hành thí nghiệm trên một số lượng lớn động vật thí ngiệm đã chỉ ra tác dụng phụ của thuốc kháng sinh trên hệ tuần hoàn như sau: - Làm suy giảm hoạt động của tim, làm giảm lực đẩy của tim. Điều này có liên quan đến hàm lượng Ca++ tự do trong máu. Chính Ca++ có ảnh hưởng đến quá trình hoạt động của cơ tim (ví dụ như nhóm Aminoglucozid hay Tetracyclin). Có thể điều trị bằng cách truyền CaCl2 vào tĩnh mạch. - Làm giãn mạch quản, gây phù, loét da do nằm lâu như như Aminoglucozid. - Giảm tuần hoàn không rõ nguyên nhân: Lincomycin, Chloramphenicol. i/ Thần kinh Ức chế thần kinh thính giác và tiền đình. Nồng độ cao Penicillin trong dịch não tuỷ dẫn đến có trong thần kinh trung ương, có thể gây co giật. Thần kinh bị kích thích, làm mất thăng bằng, gây co giật, tăng huyết áp như Nitrofuran. Các kháng sinh thải qua sữa: Tetracyclin, Neomycin chúng kích thích ấu súc giảm Ca++ trong máu. Khi dùng Procain Penicillin G điều trị, trong máu có Procain cao sẽ đi vào thần kinh trung ương sẽ gây trạng thái kích thích thần kinh. k/ Thận Các tai biến về thận hay gặp như tổn thương chức năng thận dẫn đến tổn thương thực thể mô thận. - Nhóm Aminoglucozid, Colistin, Amphoteritin B, Polymycin, Bacitracin, .luôn luôn gây độc đối với thận. - Các sản phẩm axetyl hoá của sunphas đối với loại ăn tạp. - Liều cao Tetracycllin gây độc cho trâu bò và chó. - Ở những động vật đã bị tổn thương thận, các thuốc kháng sinh bị tích luỹ lại ở thận lại càng làm tăng nguy cơ suy thoái thận. Đó chính là nguyên nhân gây độc cho thận. thận làm thời gian bán giã của thuốc dài hơn. Nhiều thuốc được tích luỹ trong thận làm tăng lượng độc tố dẫn đến tình trạng sức khoẻ bị đe doạ. Một số thuốc như Chloramphenicol,khi đã được chuyển hoá sinh học (biến đổi sinh học) thì thời gian bán giã sẽ không bị thay đổi nhiều lắm. - Mối liên quan giữa thời gian bán giã của thuốc với trạng thái của thận 27 Thời gian bán giã của thuốc tăng lên do sự thải qua nước tiểu giảm Tên thuốc Thận bình thường Thận thoái hoá Gentamycin 2.5 giờ 2 – 4 giờ Amikacin 2,5 giờ 3 ngày Kanamycin 3 giờ 3 – 4 ngày Tetracyclin 8 giờ 3 ngày Penicillin 0,5 giờ 6 giờ Ampicillin 1 giờ 8 giờ Erytthromycin 1,5 giờ 5 giờ Chloramphenicol 3 giờ 4 giờ l/ Rối loạn tuần hoàn - Có rất nhiều loại kháng sinh gây rối loạn sự vận chuyển khí, hiện tượng này thấy rõ hơn ở người và cùng là triệu chứng thường gặpkh chữa trị gia súc. - Hiện tượng dung huyết hay shock có thể xảy ra khi đưa lượng thuốc lớn propylen glycol vào tĩnh mạch. Propylen glycol là chất vận chuyển của nhiều thuốc kháng sinh. + Tác dụng phụ có hại có thể còn do nguyên nhân khắng sinh đã làm dung giải hay gây tổn thương vách tế bào vi khuẩn. Điều này thường có nguồn gốc từ các kháng sinh diệt khuẩn. Kết quả cuối cùng: Các tế bào vi khuẩn không thể sống lâu hơn vì chúng đã bị mất các yếu tố gây bệnh (kháng nguyên). Động vật không sản sinh được kháng thể do vậy rất khó chẩn đoán bệnh. Vi khuẩn tạm ngừng sinh sản do độc tố bên trong tế bào, chính độc tố này sẽ quay lại gây hại cho đông vật. - Gây thiếu hụt Mg trong máu khi điều trị bằng kháng sinh thuộc nhóm Aminoglucozid (Gentamycin, Tobramycin, Amikacin) ngay ở liều điều trị bình thường. Phản ứng này rõ nhất là ở người, ở động vật cũng gặp 38%. Hiện tượng thiếu Calcium cũng được tìm thấy 25% ở động vật bị thiếu Mg. Khi có hiện tượng nhiễm độc thận do nhóm Aminoglucozid sẽ xuất hiện sớm hơn. - Sự tương tác thuốc + Với ngựa: Trạng thái stress xảy ra do dùng các thuốc mê và thuốc tê khi phẫu thuật, khi đó trong điều trị nếu dùng Tetracyclin hay Colistin sẽ dẫn đến tiêu chảy. + Với đại gia súc, nếu dùng Tetracyclin tiêm tĩnh mạch sẽ rất dễ gây shock nhất là trâu, bò đôi khi cũng gặp ở ngựa do rối loạn sự vận chuyển thốc trong máu. + Nếu tiêm một lượng lớn thuốc vào cùng vị trí sẽ gây đau, gây kích thích thần kinh. Lincomycin với ngựa, thỏ gây tiêu chảy, có thể chết. Trâu bò gây thể ketosis (trong tổ chức, máu); cừu: gây chết. 5.4. Nguyên tắc điều trị khi bị trúng độc kháng sinh 28 - Tẩy, rửa, tìm mọi cách không cho các tác nhân độc tiếp xúc gây ảnh hưởng xấu. - Càng nhanh càng tốt tìm cách đưa cơ thể trở lại trạng thái sinh lý ban đầu. - Ngăn ngừa các tác dụng phụ do việc dùng thuốc trong điều trị bệnh gây ra. Tìm cách không cho thuốc gây hại nữa. + Với độc tố trong cơ thể: giải độc bằng cách tăng cường các biện pháp sinh học, hoá học để tăng khả năng chuyển đổi, đào thải thuốc ra khỏi cơ thể. + Tại vị trí tiêm: có thể dùng phẫu thuật cắt bỏ. + Không được để lại tồn dư thuốc trong thức ăn có nguồn gốc từ động vật. Biên tập: Ths. Đào Quang Thụ, Phòng Kỹ thuật Công ty Vetvaco