IPO: công cụ chuyển giao sở hữu

IPO: công cụ chuyển giao sở hữu Quá trình chuyển hóa sang nền kinh tế thị trường là quá trình đổi mới phương thức sở hữu: từ gián tiếp sở hữu sang trực tiếp sở hữu. Trước đây, thông qua Nhà nước, người dân gián tiếp thực hiện quyền sở hữu của mình, thì nay trong nền kinh tế thị trường họ trực tiếp có quyền và trách nhiệm đối với tài sản mà họ đang sở hữu. Nguyên lý kinh tế cơ bản này là nền tảng để xây dựng các chiến lược kinh tế trong thời kỳ đổi mới. Dựa trên nguyên lý chuyển giao sở hữu, có thể khẳng định: việc phát hành cổ phần lần đầu của DNNN ra công chúng (IPO) không thể được phép hiểu sai là các phi vụ kinh tế kiếm lời trên phương diện vĩ mô. Trên thực tế, đây là bước đi không thể tránh khỏi của lộ trình chuyển giao sở hữu (khả năng tăng thu nhập cho ngân sách quốc gia chỉ được xét tới đối với các đối tượng không có quyền sở hữu gián tiếp hay nói cách khác, đối tượng đầu tư nước ngoài). Công cụ thực hiện IPO có thể là đấu giá, nhưng không phục vụ mục đích kiếm lời, mà là để nhanh chóng chính thức hóa chuyển giao sở hữu, đồng thời lựa chọn được nhà đầu tư có đầy đủ trách nhiệm và đạo đức xã hội, có năng lực chuyên môn để tiếp tục điều hành, phát triển công ty. Về hình thức, IPO là chào bán lần đầu ra công chúng nhưng về nội dung, thì lại là điểm mốc đánh dấu sự đổi mới đầu tiên của phương thức sở hữu tài sản công ty. Trong thời gian vừa qua, quá trình IPO của một số “đại gia” đã cung cấp một lượng thông tin kinh tế phong phú, phản ánh thực trạng nền kinh tế quốc dân. Việc tiếp nhận và xử lý các tín hiệu thị trường này có thể diễn ra từ nhiều góc độ khác nhau, kể cả vi mô và bình diện vĩ mô. Nhưng phân tích ở góc độ nào, chúng ta đều có thể đi đến kết luận thống nhất: giá bán còn quá cao (cổ phần trúng giá nhưng bỏ tiền đặt cọc không thanh toán…), nhưng điều đáng lo ngại hơn là lượng vốn cho tiếp quản chuyển giao sở hữu còn quá ít (tổng giá trị lượng hàng vừa tung ra thị trường không thực sự lớn, nhưng thị trường chưa đủ khả năng hấp thụ hết). Nếu kết luận trên chưa đủ tính thuyết phục, chúng ta có thể đi tiếp thêm một bước nữa: hãy so sánh tổng lượng tiền mặt đang có trong nền kinh tế quốc dân với tổng “giá trị sổ sách” của các công ty sẽ được đưa ra công chúng (có thể tham khảo tỷ lệ này thông qua tỷ lệ giữa tổng vốn lưu động - kinh doanh với tổng tài sản của công ty). Kết quả, có thể dự đoán trước, không hoàn toàn vui vẻ. Trang bị cho thị trường đủ khả năng tiếp quản chuyển giao sở hữu Đó là trọng trách lịch sử để đổi mới nền kinh tế Việt Nam, hòa nhập với nền kinh tế thế giới mà vẫn đảm bảo được lợi ích tối ưu của người Việt Nam khi bắt đầu hội nhập. Một khi vốn còn thiếu cho chuyển đổi nền kinh tế, thì việc tranh luận về khả năng cải thiện thu nhập ngân sách quốc gia sẽ làm cho chúng ta hiểu lầm, và đi chệch hướng mục tiêu đổi mới nền kinh tế. Điều chỉnh hay không tiến độ IPO đối với DNNN? Đây chỉ là câu hỏi mang tính chiến thuật. Cốt lõi vấn đề ở chỗ, phải thấm nhuần sâu sắc bản chất của quá trình đổi mới, phải đưa ra những sách lược thực sự phù hợp cho chuyển giao sở hữu. Công cuộc đổi mới sẽ diễn ra thuận lợi hơn, nếu được tiến hành trong hoàn cảnh nền kinh tế đang tăng trưởng đều và bền vững. Phương sách chấp nhận lạm phát, bơm tiền mặt vào thị trường có mang lại kết quả hữu hiệu, kích thích, đẩy mạnh tăng trưởng nhưng phương sách này không thể áp dụng để cung cấp vốn cho bàn giao sở hữu vì không thu hút được lượng tiền mặt đang luân chuyển trong nền kinh tế, mà chúng ta còn phải bổ sung một lượng “vốn có định hướng” khổng lồ cho thị trường, để làm hậu thuẫn cho công cuộc chuyển giao sở hữu (lượng vốn có định hướng chỉ dành cho mục đích đã xác định trước, trong trường hợp của chúng ta là lượng vốn phục vụ IPO). Chuyển giao sở hữu phải được xây dựng trên nền tảng pháp lý chính đáng và công bằng xã hội. Chỉ có như vậy, chúng ta mới hoàn thành được sứ mạng lịch sử của công cuộc đổi mới: tài sản của người Việt Nam, trước tiên người Việt Nam phải được quyền định đoạt. Trong quá trình thực hiện IPO, ranh giới giữa nhà đầu tư trong nước (người đang gián tiếp hưởng quyền sở hữu) và nhà đầu tư nước ngoài (người đang muốn mua quyền sở hữu) phải được phân biệt rõ ràng, và lợi thế phải được dành cho người Việt Nam (có thể thực hiện thông qua chính sách ưu đãi về giá cả cũng như phương thức thanh toán). Ngay cả những nhà đầu tư trong nước cũng cần có chính sách ưu tiên đối với nhóm đầu tư nhỏ, hạn hẹp về vốn và điều kiện đầu tư (chỉ như vậy, mới có thể huy động tích cực nguồn vốn nhàn rỗi còn nằm rải rác trong nhân dân) . Tóm lại, tiến trình IPO các công ty quốc doanh phải trải qua 3 giai đoạn. Giai đoạn 1: chuyển giao ưu đãi - đấu giá dành riêng cho nhà đầu tư trong nước (không cần có sự tham gia của nhà đầu tư nước ngoài); giai đoạn 2: đấu giá ra công chúng - chấp nhận sự tham gia của nhà đầu tư nước ngoài nhưng có chế độ ưu đãi đối với nhà đầu tư trong nước; giai đoạn 3: đấu giá trực tiếp - thông qua TTCK - không có sự phân biệt giữa các nhà đầu tư trong nước và nước ngoài. Đây cũng là thời điểm đề cập tới mục tiêu cải thiện ngân sách quốc gia, đồng thời cũng là thời điểm thiết lập sân chơi công bằng của nền kinh tế thị trường cho tất cả thành viên tham gia, không còn phân biệt đối xử. Sự thành công và thất bại của một số nước về vấn đề này có thể cho chúng ta nhiều bài học giá trị. Làn sóng chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường của nhiều quốc gia (chủ yếu ở châu Âu) hai thập kỷ vừa qua đã để lại kết quả sâu sắc và đắt giá. Hầu hết công cuộc chuyển đổi vào thời kỳ này đều xảy ra trong hoàn cảnh các quốc gia đang phải gánh chịu cùng lúc nhiều áp lực (tê liệt cán cân thanh toán nhà nước, khủng hoảng chính trị, chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi...). Nhưng trước hết phải kể đến ảnh hưởng bất ngờ của làn sóng thứ ba - “cuộc cách mạng tin học” - đã khắc sâu khoảng cách giữa các nền kinh tế. Lợi thế nghiêng về phía các nước phát triển và có khả năng thích ứng linh hoạt. Nhiều biến cố tổng hợp buộc các quốc gia phải tiến hành đổi mới nền kinh tế. Một số nước có điều kiện, xuất phát điểm thuận lợi (ví dụ, Tiệp Khắc cũ thì lại mắc phải sai lầm trầm trọng, không cương quyết và linh hoạt, bỏ lỡ thời cơ, đánh mất khả năng chủ động ban đầu). Trong quá trình đổi mới, một loạt mục tiêu chiến lược được nghiên cứu và đưa vào thực nghiệm. Việc xây dựng đường lối chính sách luôn bị mâu thuẫn của hai thái cực chi phối. Một thái cực là “tự do hóa” bán nhanh, bán nhiều cho nhà đầu tư nước ngoài (ví dụ: Ba Lan, Nga, Hungary...). Kết quả: đất nước mạnh lên rõ rệt, nhưng người dân thì càng ngày càng nghèo đi trông thấy. Đối cực của nó là: nỗ lực “xây dựng đội ngũ các nhà tư bản nội địa” để đối kháng với sự thâm nhập ngày càng gia tăng của tư bản nước ngoài (ví dụ: Nga, Slovakia, Rumania...). Kết quả: “đổi” nhưng không “mới”, nền kinh tế dễ bị trói chặt trong mớ bùng nhùng móc ngoặc và tham nhũng. Thế giằng co giữa hai luồng tư tưởng dẫn đến việc liên tục thay đổi và điều chỉnh các chính sách, đường lối thi hành. Các đánh giá và tổng kết gần đây nhất (hoặc trực tiếp, hoặc gián tiếp) cho thấy, các quốc gia phải công nhận cái giá khổng lồ mà họ phải trả đều có nguồn gốc sâu xa: không trang bị cho thị trường đầy đủ khả năng tiếp quản chuyển giao sở hữu. Trong khi đó, “tư nhân hóa” mới chỉ là một nửa của công việc cần làm. Còn sự nghiệp chuyển đổi đồng tiền bao cấp sang đồng tiền của nền kinh tế thị trường lại là trọng trách đầy gian khó. Đối đầu với “lạm phát cơ chế” là một thử thách hầu như chưa quốc gia nào khắc phục thực sự thành công.