Giáo dục giá trị trong trường phổ thông: Kinh nghiệm quốc tế và bài học cho Việt Nam

trung thực, khiêm tốn, đơn giản, tự do, đoàn kết trở thành la bàn để tất cả mọi người vạch ra hành trình cuộc đời họ và hành trình hướng đến sự phát triển của nhân loại nói chung. Chúng tôi tin rằng, GD là một phần thiết yếu của hành trình đến một thế giới tốt đẹp hơn như vậy” [22]. Trong GD giá trị, hiện nay trên thế giới đóng góp của ALIVE đã vượt lên những tranh cãi học thuật để đóng góp hiệu quả cho việc đề cao tầm quan trọng của GD giá trị nói chung, hỗ trợ triển khai GD giá trị có hiệu quả ở hàng loạt nước trên thế giới, tạo nơi tin cậy để mọi nhà giáo, nhà nghiên cứu có thể tìm đến để làm giàu thêm kiến thức, kĩ năng và năng lực của mình trong GD giá trị. 2.4. Bài học kinh nghiệm cho Việt Nam 2.4.1. Nhận thức lại tầm quan trọng và sự cần thiết của giáo dục giá trị trong bối cảnh hiện nay Xây dựng con người với tư cách vừa là mục tiêu vừa là động lực của phát triển kinh tế - xã hội vốn là chủ trương xuyên suốt của Đảng và Nhà nước trong tiến trình đổi mới. Trong GD, chủ trương này được cụ thể hóa trong đổi mới chương trình GD mà tại Hội nghị Trung ương 2 (Khóa VIII) đã yêu cầu bảo đảm sự cân đối giữa dạy người, dạy chữ, dạy nghề, trong đó dạy người là mục tiêu cao nhất. Tuy nhiên, trên thực tế, dạy người chưa bao giờ được thực sự quan tâm trong GD nước ta. Cũng như khiếm khuyết chung của GD thế giới trong thế kỉ XX, mặc dù các mục tiêu về GD đều hướng tới phát triển con người toàn diện về đức, trí, thể, mĩ, nhưng sự chi phối của tư duy sản xuất công nghiệp đã khiến GD thế giới nói chung, Việt Nam nói riêng, chỉ lo vào việc trau dồi nhận thức, hướng tới đào tạo con người công cụ tức là con người với tư cách chủ yếu là phương tiện trong tăng trưởng kinh tế. Cách tiếp cận này đã dẫn đến một thế giới giàu có về vật chất nhưng sa sút về giá trị, thậm chí là khủng hoảng về giá trị. Tình trạng này hiện cũng đang diễn ra ở nước ta khi mà sự xuống cấp về văn hóa, sự suy thoái về đạo đức lối sống, dù đã được nhận diện và cảnh báo từ cách đây 20 năm trong Nghị quyết Trung ương 5 (Khóa VIII), nhưng không hề có biểu hiện suy giảm, mà trái lại đang có chiều hướng gia tăng. Việc khắc phục tình trạng này là cấp bách. Đã đến lúc cần tư duy lại một cách nghiêm túc về tầm quan trọng và sự cần thiết của GD giá trị để con người, sản phẩm của GD không chỉ là phương tiện mà chủ yếu, trước hết và thực sự là mục tiêu của tăng trưởng kinh tế. Dạy người phải thực sự là mục tiêu cao nhất của GD. 2.4.2. Đánh giá đúng hiện trạng, cơ hội và thách thức của giáo dục giá trị trong nhà trường hiện nay Thực ra, GD giá trị ở nước ta, đã được thực hiện gián tiếp qua tất cả các môn học của chương trình GD, và trực tiếp qua môn đạo đức, GD công dân, cùng các hoạt động trải nghiệm. Tuy nhiên, có một thực tế là tình trạng HS, sinh viên vô lễ, bạo hành, trộm cắp, bỏ học, sa vào các tệ nạn xã hội ngày càng trở thành vấn đề nóng được toàn xã hội quan tâm. Vì vậy, theo kinh nghiệm thế giới, cần đặt GD giá trị trong bối cảnh. Không có một mô hình GD giá trị chung, kể cả về mục tiêu cụ thể lẫn cách tổ chức thực hiện và đánh giá. Ngay cả ở nhiều nước cũng chỉ có một số quy định khung, còn việc tổ chức cụ thể cũng giao cho từng trường tự chủ trong việc xác định nội dung các giá trị cũng như các giải pháp triển khai. 2.4.3. Xác định đúng vị trí của giáo dục giá trị trong chương trình giáo dục Hiện nay, các nước trên thế giới đều đề cao vai trò của GD giá trị, tuy nhiên việc xác định vị trí của GD giá trị trong chương trình GD là khác nhau. Ở Ấn Độ, GD giá trị được quan niệm không phải là một môn học hay một bộ phận của GD mà chính là GD. Do đó, GD giá trị đòi hỏi một tiếp cận toàn trường, từ công tác quản trị, hoạt động hành chính đến việc dạy và học trên lớp học xuyên suốt mọi môn học trong chương trình GD. Ở Úc, GD giá trị vừa được thực hiện một cách ẩn tàng qua chương trình ẩn (hidden curriculum) vừa được thực hiện tường minh qua các môn học, trong đó có các môn học trực tiếp về GD giá trị, sao cho trong bất kì bối cảnh nào nhà trường phải nuôi dưỡng, Phạm Đỗ Nhật Tiến, Nguyễn Hồng Thuận, Vương Thị Phương Hạnh NGHIÊN CỨU LÍ LUẬN 8 TẠP CHÍ KHOA HỌC GIÁO DỤC VIỆT NAM thúc đẩy và chuyển giao các giá trị đến mọi HS và GD phải xây dựng phẩm cách người học cũng ngang bằng với việc trang bị cho họ các kiến thức, kĩ năng cần thiết [12]. Trao đổi về vấn đề này, Robb cho rằng [23]: “Đối với tôi, có đủ bằng chứng trong bài viết này cũng như trong các bài viết khác để khuyến nghị là nên loại bỏ các GD tôn giáo, đạo đức, cá nhân và xã hội và thay thế bởi GD giá trị. Cũng khuyến nghị là phải dành cho GD giá trị một thời gian nhất định trong chương trình GD và phải coi nó có tầm quan trọng như tiếng Anh và Toán học”. Ở nước ta, tuy GD giá trị được thực hiện qua các môn học Đạo đức, GD công dân và các môn học có liên quan khác, nhưng chưa bao giờ được trao đổi, thảo luận để đi tới xác định một vị trí xác đáng cho nó trong chương trình GD. Hiện nay, trong chương trình GD phổ thông 2018, GD giá trị được hiểu là GD phẩm chất của người học và được thực hiện thông qua cả nội dung GD và phương pháp GD. Cách tiếp cận so với trước đây có nhiều tiến bộ để thể hiện đúng yêu cầu đổi mới chương trình GD phổ thông theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực người học. 2.4.4. Làm rõ mục tiêu của giáo dục giá trị trong mối tương quan với mục tiêu chung của giáo dục phổ thông Không có một GD giá trị chung nhất. Chỉ có các GD giá trị cụ thể nằm trong bối cảnh kinh tế - xã hội cụ thể của từng quốc gia. Đó là quá trình dạy và học về các giá trị mà quốc gia coi là quan trọng vì sự hạnh tồn của cá nhân người học, của cộng đồng nhà trường và xã hội. Vì thế, cần làm rõ mục tiêu nhân cách mà GD giá trị hướng đến, một mục tiêu theo nguyên tắc SMART, nghĩa là cụ thể, đo lường được, khả thi, phù hợp và ràng buộc về thời gian. Đây là vấn đề mà GD Việt Nam cần đặc biệt quan tâm bởi lẽ các phát biểu về mục tiêu GD của chúng ta thường quá cao siêu, hướng đến con người lí tưởng của chủ nghĩa xã hội, trong khi bối cảnh kinh tế - xã hội suốt hơn 30 năm đổi mới vừa qua đã có những biến động quan trọng về giá trị. Kinh nghiệm xây dựng mục tiêu GD giá trị của các nước là cần có sự phân tích hiện trạng nghiêm túc, trên cơ sở đó việc xác định mục tiêu GD giá trị phải là một quá trình phối hợp từ trên xuống và từ dưới lên. 2.4.5. Không có một hệ giá trị chung cho mọi chương trình giáo dục Vì những lẽ trên mà GD giá trị của mỗi quốc gia đều hướng đến những giá trị phù hợp với yêu cầu cụ thể về mô hình nhân cách của quốc gia đó. Tuy nhiên, ứng với một mô hình nhân cách vẫn có rất nhiều lựa chọn về giá trị. Vì thế, đạt được một sự đồng thuận về hệ giá trị hay tập hợp giá trị cho GD giá trị trong phạm vi quốc gia là bài toán khó. Nhìn chung hiện nay, các nước xử lí theo hướng không có một quy định cứng về các giá trị mà mọi nhà trường phải hướng đến. Ở Úc, tuy có đưa ra một danh mục các giá trị nhưng từng nhà trường đều chỉ coi đó là một khung tham khảo, việc đưa các giá trị cụ thể nào vào trong dạy và học là tùy vào sự đồng thuận giữa nhà trường, các phụ huynh và cộng đồng địa phương. Ở Ấn Độ, thậm chí không có danh mục giá trị nào mà chỉ có danh mục các quan tâm giá trị cốt lõi, làm cơ sở cho nhà trường tham khảo ý kiến các phụ huynh và cộng đồng địa phương trong việc ra quyết định về các giá trị cụ thể cần đưa vào dạy và học. 2.4.6. Không có cách thức chung cho việc lựa chọn hệ giá trị trong chương trình giáo dục Trong GD có hai bài toán khó khăn về lựa chọn. Thứ nhất là lựa chọn các năng lực mà HS ngày nay cần được trang bị. Thứ hai là lựa chọn các giá trị mà HS ngày nay cần trau dồi. Khó khăn là ở chỗ có vô vàn năng lực, có vô vàn giá trị. Mỗi người có thể xuất phát từ cách nhìn khác nhau, cách tiếp cận khác nhau để đề xuất những năng lực, những giá trị mà người đó coi là cốt lõi. Để khắc phục tình trạng này, cách giải quyết là đưa ra phương pháp luận lựa chọn. Chẳng hạn, trong bài toán năng lực, các nhà nghiên cứu của tổ chức OECD đã đưa ra phương pháp luận lựa chọn thông qua dự án mang tên DeSeCo (Definition and Selection of Competences, tạm dịch là Định nghĩa và Lựa chọn các Năng lực). Trong bài toán giá trị hiện nay, có thể coi APNIEVE-UNESCO đã đưa ra một phương pháp luận lựa chọn khi nhìn nhận con người dưới tất cả các chiều đo thể chất, tinh thần, thẩm mĩ, đạo đức, kinh tế, văn hóa - xã hội, chính trị và tâm linh. Tuy nhiên, phương pháp luận này cũng chí có giá trị tham khảo. Trên thực tế, cách lựa chọn thường được sử dụng là sự phối hợp đa chiều từ nhiều góc độ. Trước hết là các văn bản chỉ đạo tầm quốc gia như Hiến pháp, các đạo luật có liên quan, các tuyên bố chiến lược. Thứ hai là các ý kiến đóng góp từ cơ sở, các nhà trường, nhà giáo. Thứ ba là các ý kiếm tham vấn của các chuyên gia. Thứ tư là các tham khảo quốc tế. 2.4.7. Cần xây dựng khung giáo dục giá trị quốc gia Do không có quy định cứng về các giá trị cần đưa vào GD giá trị, cũng không có phương pháp luận cụ thể trong việc lựa chọn giá trị nên kinh nghiệm của một số nước là ban hành khung GD giá trị quốc gia. Đây là văn bản chỉ đạo để các nhà trường căn cứ vào đó tổ chức thực hiện GD giá trị trong nhà trường. Nội dung của khung này tập trung vào một sô vấn đề chính sau: Trước hết là một số vấn đề về lí luận liên quan đến khái niệm giá trị, tầm quan trọng và sự cần thiết của GD giá trị, bối cảnh hiện tại, mục tiêu của GD giá trị; Thứ hai là các lựa chọn về giá trị; Thứ ba là các nguyên tắc và bài học kinh nghiệm trong tổ chức GD giá trị có hiệu quả, bao gồm một loạt vấn đề từ văn hóa nhà trường, lãnh đạo nhà trường, đào tạo và bồi dưỡng giáo viên đến theo dõi, giám sát và đánh giá. Đây là một kinh nghiệm mà Việt Nam có thể học tập để bổ sung vào chương trình GD phổ thông 2018. 3. Kết luận GD giá trị là một lĩnh vực phức tạp và luôn có tranh cãi, từ các khái niệm cho đến việc lựa chọn và tổ chức thực hiện. Trong bối cảnh hồi sinh GD giá trị hơn 20 năm nay trên thế giới, nhiều nước và tổ chức quốc tế đã có nhiều kinh nghiệm tốt trong việc lựa chọn giá trị và tổ chức thực 9Số 26 tháng 02/2020 hiện GD giá trị trong nhà trường, không chỉ học tập các kinh nghiệm này mà thúc đẩy và tăng cường hợp tác quốc tế với các nước như Úc, Singapore , các tổ chức quốc tế như UNESCO, ALIVE là một giải pháp cần được đặc biệt quan tâm và coi trọng để góp phần tổ chức thực hiện GD giá trị thành công trong nhà trường phổ thông Việt Nam. Tài liệu tham khảo [1] Oleh: Muhammad AhkamArifin, (2017), Developmental history of character education and how it could be defined, Ekspose Vol. XXVI, Nomor 2, Juli-Desember 2017. [2] Character.org, (2014), A framework for school success. 11 principles of efective character education. [3] Australian Government, Department of Education, Science and Training, (2003), Values Education Study, Final Report. [4] Thomas Pfeil và cộng sự, (2017), Ethics and values education in schools and kindergartens, Policy paper, Ethika. [5] National Council of Educational Research and Training, (2009), Education for Values in Schools – A Framework, New Delhi: NCERT. [6] Feryal Çubukçu, (2014), Values Education Through Literary Texts, Journal of Social Studies Education Research, 5(2), 14-30. [7] Mc Murtry, J, (2011), The global crisis of values, Trong Philosophy and World Problems Volume 1, UNESCO & EOLSS. [8] Cummings, K. W., Gopinathan, S. & Tomoda, Y. (ed), (1988), The revival of values education in Asia and the West, Pergamon Press. [9] U. S. Department of Education, (2006), Character EducationOur Shared Responsibility, https://www2. ed.gov/admins/lead/character/brochure.html [10] Australia Government. Department of Education, Employment and Workplace Relations, (2011), Values Education and the Australian Curriculum, Commonwealth of Australia. [11] Bernard Cox, Margaret Calder and John Fien, (2010), Values education, Trong Teaching and Learning for a sustainable future, UNESCO. [12] Australia Government - Department of Education, Science and Training, (2005), National Framework for Values Education in Australian Schools, Commonwealth of Australia. [13] Character.org, (2014), 11 principles of effective character education. [14] Piero Paolicchi, (2015), Values education in context, context [15] European Commission, (2018), Proposal for a Council Recommendation on common values, inclusive education and the European dimension of teaching. Brussels, 17.1.2018, SWD (2018) 13 final. [16] Council of the European Union, (2018), Council recommendation on promoting common values, inclusive education, and the European dimension of teaching, OJ C 195, 7.6.2018, p.1–5. [17] Singapore Ministry of Education, (2014), Character and citizenship education syllabus, Student Development Curriculum Division. [18] Delors, Jacques, (1996), Learning: The Treasure Within, Report to UNESCO of the International Commission on Education for the Twenty-first Century, Paris: UNESCO Publishing. [19] UNESCO, (1993), Final Report, Sixth Regional Conference of Ministers of Education and those Responsible for Economic Planning in Asia and the Pacific. [20] UNESCO-APNIEVE, (2002), Learning to be: A holistic and integrated approach to values education for human development: Core values and the valuing process for developing innovative practices for values education toward international understanding and a culture of peace. Bangkok: UNESCO Asia and Pacific Regional Bureau of Education. [21] OECD Future of Education and Skills 2030, (2019), Concept note: Attitudes and Values for 2030. https:// www.oecd.org/education/2030-project/teaching-and- learning/learning/attitudes-and- values/Attitudes_and_ Values_for_2030_concept_note.pdf [22] Living Values Education, mission-aims/ [23] Robb, B, (1998), What is values education - and so what?, The Journal of Values Education Vol. 1. VALUES EDUCATION IN GENERAL SCHOOLS: INTERNATIONAL EXPERIENCES AND LESSONS FOR VIETNAM Pham Do Nhat Tien1, Nguyen Hong Thuan2, Vuong Thi Phuong Hanh3 1 National Academy of Education Management 31 Phan Dinh Giot, Thanh Xuan, Hanoi, Vietnam Email: [email protected] 2 Email: [email protected] 3 Email: [email protected] The Vietnam National Institute of Educational Sciences 101 Tran Hung Dao, Hoan Kiem, Hanoi, Vietnam ABSTRACT: Building a cultural value system for students in general schools is a difficult problem, at least in two aspects. The first is how to understand about cultural values so as to have consensus. The second is how to choose the core cultural values among the multitude of cultural values to include in the school. This article wants to find answers from some learned lessons based on an overview of values education and values selection in schools of some countries around the world. KEYWORDS: Cultural value; value; values education; general education. Phạm Đỗ Nhật Tiến, Nguyễn Hồng Thuận, Vương Thị Phương Hạnh