Thư viện mở: Ý tưởng và mô hình thực tế

VOER do cộng đồng người Việt (trong đó có không ít chuyên gia, nhà giáo) đóng góp. Về cách thức tổ chức nguồn tin: Nguồn tin phục vụ đào tạo nên có hai loại hình tài liệu cơ bản là tài liệu tham khảo và giáo trình. Tài liệu được sắp xếp vào sáu chủ đề: Kinh doanh, Khoa học xã hội, Khoa học và Công nghệ, Nhân văn, Nghệ thuật, Toán học và Phân tích. Hạn chế đầu tiên cần phải xem xét trong việc tổ chức nguồn tin trên thư viện này là tài liệu chưa được biên mục. Điều này sẽ hạn chế khả năng tìm kiếm, tra cứu cũng như xem lướt thông tin tài liệu của người dùng tin. Hạn chế thứ hai là vấn đề đánh giá, phân tích chất lượng nguồn tin trên thư viện vẫn còn bỏ ngỏ. Website thư viện có công cụ cho phép người dùng tin gửi bình luận, phản hồi về tài liệu. Tuy nhiên, cộng đồng người dùng tin chưa đóng góp ý kiến nhiều; và chưa có sự tham gia đánh giá của chuyên gia nên cơ sở để bộ phận quản lý thư viện quyết định ngừng cung cấp/tiếp tục cung cấp/phát triển/cập nhật đối với tài liệu cụ thể vẫn còn bỏ ngỏ. Hạn chế thứ ba là VOER phục vụ cho giáo dục nhưng chưa cộng tác với các trường đại học. Vì vậy, mỗi tài liệu chưa được chỉ dẫn phục vụ, tham khảo cho môn học, khóa học, chương trình đào tạo cụ thể nào; dẫn đến người dùng tin chưa khai thác hiệu quả và chưa thấy được ý nghĩa thực tế trong việc tài liệu phục vụ cho nhu cầu giáo dục của cá nhân. Về công nghệ: Giao diện website có định hướng phát triển cả tiếng Việt lẫn tiếng Anh; tuy nhiên, hiện tại, giao diện tiếng Anh vẫn chưa 572 XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC TÀI NGUYÊN GIÁO DỤC MỞ được xây dựng hoàn chỉnh. Công cụ để cộng đồng upload và đóng góp tài liệu tuy có hiển thị nhưng chưa có hướng dẫn sử dụng. Như trên đã trình bày, xu hướng xuất bản mở, thư viện mở đang được cộng đồng giáo dục trên thế giới và Việt Nam quan tâm, xây dựng và phát triển. Một số mô hình mang lại kết quả tốt đẹp, tạo được ảnh hưởng đến nền giáo dục. Đó là ý nghĩa, giá trị thực tế để chúng ta củng cố mục đích tiếp tục định hướng phát triển thư viện mở. 3. MỘT SỐ ĐỀ XUẤT ĐỂ XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN THƯ VIỆN MỞ PHỤC VỤ GIÁO DỤC TẠI VIỆT NAM Một, cần có chính sách hỗ trợ, khuyến khích, kết nối các chuyên gia, nhà nghiên cứu, nhà giáo, kỹ thuật viên; các thư viện công cộng, thư viện trường học; các trường đại học và tổ chức giáo dục tham gia xây dựng kho tài liệu truy cập mở. Cốt lõi là hướng các đối tượng này suy nghĩ, tư duy về sự ảnh hưởng, tác động tích cực của dữ liệu mở đối với xu hướng giáo dục trực tuyến, giáo dục công nghệ ngày nay. Khi có cùng nhu cầu, cùng mối quan tâm, cùng mục tiêu và được phân tích, được cung cấp chỉ dẫn, họ có thể giao tiếp, trao đổi và hợp tác để xuất bản và xây dựng nguồn tài nguyên giáo dục mở Việt Nam. Có thể thành lập nhóm chuyên gia của nhiều lĩnh vực và xây dựng hoạt động cụ thể để làm mẫu trước. Đây chính là nền tảng quan trọng để tạo lập thư viện mở. Hai, khảo sát và nhận biết nhu cầu sử dụng của người dùng tin để xây dựng, tổ chức thư viện mở hiệu quả. Điều này sẽ giúp một thư viện mở được xây dựng theo định hướng đúng, phù hợp với sự phát triển tất yếu của xã hội, không bị “chết yểu” và đảm bảo nó hoạt động hiệu quả, thường xuyên điều chỉnh để đáp ứng khi nhu cầu của người dùng thay đổi. Việc khảo sát này cần được tiến hành trước khi xây dựng thư viện mở và trong suốt quá trình hoạt động thư viện mở. Thư viện mở có thể cung cấp dịch vụ một cách “thông minh” bằng việc kết hợp giữa công nghệ và dịch vụ, nhận thức nhu cầu người dùng tin thông qua dấu vết sử dụng, phân tích hành vi. Một số những giả thiết chúng ta có thể nghĩ đến và cần được khảo sát để đưa ra nhận định chính xác, nhằm triển khai thư viện mở như mong muốn, chẳng hạn: với người dùng Việt Nam, nhu cầu khai thác tài liệu tiếng Việt có thể cao hơn tài liệu tiếng Anh trong 573PHẦN 4. THỰC TRẠNG VÀ KINH NGHIỆM TRIỂN KHAI TÀI NGUYÊN GIÁO DỤC MỞ khi nguồn tài liệu giáo dục truy cập mở này chưa đủ lớn; với những nhà nghiên cứu, tài liệu cần được đánh giá và có hàm lượng học thuật cao, thường là các sản phẩm thông tin khoa học dạng văn bản; với học sinh, sinh viên, cùng với tính nhạy bén và yêu thích mạng xã hội, thiết bị nghe – nhìn thì các tài liệu giáo dục truy cập mở dạng audio, video, epub, hình ảnh, sẽ được khai thác nhiều hơn. Ba, xây dựng và phát triển năng lực công nghệ và ý thức tự học của người dùng tin. Với đặc trưng tổ chức và hoạt động trên môi trường mạng, người sử dụng dịch vụ của thư viện mở cần có nền tảng công nghệ nhất định. Hai khía cạnh công nghệ mà họ cần được đào tạo và phát triển là khả năng sử dụng thiết bị công nghệ để kết nối với thư viện mở (máy tính, điện thoại di động, ) và khả năng thao tác/tương tác với môi trường trực tuyến của thư viện mở (xem, tải về, đóng góp tài liệu, tái sử dụng, bình luận, phản hồi, bảo mật và quản lý tài khoản, liên hệ, ). Việc hướng dẫn sử dụng cho người dùng tin thuộc nội bộ tổ chức, đơn vị triển khai thư viện mở sẽ dễ dàng hơn là cho người dùng tin bên ngoài. Có thể suy nghĩ đến hình thức hướng dẫn qua email, tin nhắn, video. Bốn, phát triển cơ sở hạ tầng, không gian mạng nhằm phục vụ tốt hơn cho đối tượng người dùng còn khó khăn, để họ tiếp cận miễn phí với tài liệu và tự học. Mục đích đầu tiên mà đa số các thư viện mở hướng đến chính là cung cấp cơ hội tiếp cận tài nguyên giáo dục miễn phí, từ xa mà không bị hạn chế bởi địa lý, tài chính cho những người dùng tin đam mê tìm hiểu, có khả năng tự học, tự nghiên cứu. Để thư viện mở thực sự lan tỏa và đạt được giá trị xã hội ban đầu ấy, cần thiết phải phát triển cở sở hạ tầng, không gian mạng; đặc biệt là ở Việt Nam – một nước đang phát triển và có nhiều khu vực còn khó khăn. Năm, thiết yếu phải xây dựng được văn hóa phục vụ cộng đồng. Cá nhân, tổ chức phục vụ cộng đồng. Với những người đóng góp nguồn tin, họ cần từ bỏ lợi ích tài chính từ xuất bản truyền thống. Với những người dùng tin, họ cần tôn trọng chủ bản quyền tài liệu và tuân thủ nguyên tắc tham khảo, tái sử dụng tài liệu. Với các trường đại học, các thư viện, dữ liệu thu thập, sản xuất, tổ chức cần được chia sẻ, liên kết 574 XÂY DỰNG VÀ KHAI THÁC TÀI NGUYÊN GIÁO DỤC MỞ cho các trường đại học, các thư viện khác để việc lưu trữ, tìm kiếm, khai thác thực sự “mở” như bản chất của nó. Thiết nghĩ, đây chính là điều Việt Nam chưa thực sự sẵn sàng hiện nay. Tóm lại, để xây dựng thư viện mở phục vụ cho giáo dục mở tại Việt Nam, nhiều việc cần được lập kế hoạch và triển khai thực hiện trên cơ sở nhận định thực tế, trao đổi giải pháp, thống nhất ý chí và nỗ lực thực hiện. Bài viết đã thể hiện phần nào đặc điểm, điều kiện cần có của một thư viện mở. Cùng với đó, những phân tích về các mô hình thư viện mang tính chất mở trên thực tế là gợi ý để mọi người cùng suy nghĩ và định hướng mở rộng số lượng, nâng cao chất lượng nguồn tin và xây dựng thư viện mở hiệu quả. Thư viện mở, với nguồn tài nguyên giáo dục truy cập mở, vì mục đích giáo dục mở - cung cấp cơ hội học tập cho cộng đồng không hạn chế về tài chính, địa lý, ngôn ngữ là sự hỗ trợ thiết thực, ý nghĩa cho người dùng tin, cho cộng đồng. Cần thiết phải thiết kế, xây dựng thành công và triển khai hoạt động hiệu quả thư viện mở để tiếp được xu hướng giáo dục mở./. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Corrado, Edward M. (2005), “The Importance of Open Access, Open Source, and Open Standards for Libraries”, Science & Technology Librarianship 42, truy cập ngày 10/8/2019. 2. Iiyoshi, Toru & Vijay Kumar M.S (2008), Opening Up Education – The Collective Advancement of Education through Open Technology, Open Content, and Open Knowledge, The MIT Press. 3. Joseph A. Salem Jr. (2017), “Open Pathways to Student Success: Academic Library Partnerships for Open Educational Resource and Affordable Course Content Creation and Adoption”, The Journal of Academic Librarianship, Vol. 43, Issue 1, tháng 1/2017, 34 – 38. 4. Lê Trung Nghĩa (2018), “Cấp phép mở Creative Commons cho các tài nguyên truy cập mở, tài nguyên giáo dục mở và dữ liệu mở”, Kỷ yếu hội thảo Hệ thống giáo dục mở trong bối cảnh tự chủ giáo dục và hội nhập quốc tế, tập 1, 516 – 521. 575PHẦN 4. THỰC TRẠNG VÀ KINH NGHIỆM TRIỂN KHAI TÀI NGUYÊN GIÁO DỤC MỞ 5. MIT OCW, About OCW, https://ocw.mit.edu/about/, truy cập ngày 10/8/2019. 6. St. Laurent, Andrew M. (2008), Understanding Open Source and Free Software Licensing, O’Reilly Media. 7. Swan, Alma & Brown, Sheridan (2004), “Authors and Open Access Publishing”, Learned Publishing, Vol 17, Isssue 3, tháng 7/2004,179 – 254. 8. UNESCO (2016), What are Open Education Resources (OERs)?, https:// en.unesco.org/themes/building-knowledge-societies/oer, truy cập ngày 10/8/2019.