Giáo trình Giáo dục học nghề nghiệp

Çn chó ý ®Õn c¸c vÊn ®Ò sau: 1) Néi dung d¹y häc ph¶i ®-îc s¾p xÕp theo logic khoa häc ®Æc tr-ng cho m«n häc vµ l«gic s- ph¹m, phï hîp víi ®Æc ®iÓm vµ tr×nh ®é cña häc sinh. Nh÷ng ®iÓm næi bËt, nh÷ng c¸i c¬ b¶n ë tõng ®Ò môc, tõng ch-¬ng ph¶i ®-îc nhÊn m¹nh ®Ó häc sinh tËp trung søc lùc, trÝ tuÖ vµo ®ã. Kh«ng nªn cung cÊp th«ng tin mét c¸ch rêi r¹c, vôn vÆt mµ ph¶i t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh n¾m v÷ng ®-îc c¸i chung, c¸i kh¸i qu¸t, nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n, nh÷ng t- t-ëng chñ ®¹o, biÕt liªn kÕt c¸c sù kiÖn, hiÖn t-îng xoay quanh c¸i c¬ b¶n, c¸i chñ ®¹o ®ã. Trong qu¸ tr×nh tù häc, rÌn luyÖn, häc sinh ph¶i biÕt sö dông phèi hîp c¸c lo¹i ghi nhí ®Ó tiÕn hµnh thùc hiÖn hµnh ®éng b¾t ch-íc theo mÉu, thiÕt kÕ tiÕp vµ thiÕt kÕ míi; 2) Trong QTDH, cÇn thùc hiÖn nh÷ng t¸c ®éng cã t¸c dông lµm ph¸t triÓn nh÷ng n¨ng lùc nhËn thøc, kh¶ n¨ng hµnh ®éng, t©m thÕ s½n sµng b-íc vµo cuéc sèng lao ®éng vµ nghÒ nghiÖp; 3) ¤n tËp th-êng xuyªn lµ mét biÖn ph¸p ®Ó xem xÐt c¸i ®· häc d-íi gãc ®é míi, lµm phong phó kiÕn thøc b»ng c¸c sù kiÖn míi, ®-a tri thøc vµo hÖ thèng c¸c tri thøc ®· häc tõ ®ã, lµm giµu thªm vèn hiÓu biÕt vµ ®Æc biÖt lµm cho kü n¨ng hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ ®-îc ph¸t triÓn. ¤n tËp cßn cã nghÜa lµ tæ chøc vËn dông vèn hiÓu biÕt cña m×nh d-íi nhiÒu h×nh thøc nh- lµm bµi tËp gi¶i thÝch c¸c hiÖn t-îng thùc tÕ, tiÕn hµnh c¸c thÝ nghiÖm, tham gia lao ®éng s¶n xuÊt ®Ó lµm ra s¶n phÈm... Trong ®ã, cã c¸c bµi tËp øng dông tri thøc, kÜ n¨ng, kü x¶o vµo c¸c t×nh huèng kh¸c nhau. Nhê vËy, häc sinh sÏ cã n¨ng lùc thÝch øng cao víi nh÷ng biÕn ®æi cña hoµn c¶nh nhËn thøc còng nh- cña ho¹t ®éng thùc tiÔn. 118 h) Nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh võa søc chung vµ võa søc riªng Nguyªn t¾c nµy ®ßi hái trong QTDH, nhµ gi¸o ph¶i biÕt vËn dông néi dung, ph-¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tæ chøc d¹y häc sao cho phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn chung còng nh- riªng cña tõng häc sinh trong líp nh»m ®¶m b¶o cho tõng em ®Òu cã thÓ ph¸t triÓn ë møc tèi ®a so víi kh¶ n¨ng cña m×nh. §· tõ l©u, tÝnh võa søc tiÕp thu cña ng-êi häc ®· lµ mét nguyªn t¾c s- ph¹m chØ ®¹o viÖc lùa chän néi dung, ph-¬ng ph¸p d¹y häc. Võa søc hay phï hîp víi kh¶ n¨ng tiÕp thu kh«ng cã nghÜa lµ dÔ d·i, nhÑ nhµng, tho¶i m¸i trong khi lÜnh héi kiÕn thøc. Võa søc ph¶i ®-îc hiÓu lµ ng-êi gi¸o viªn ph¶i biÕt nªu ®ßi hái ng-êi häc trong qu¸ tr×nh lÜnh héi tri thøc ph¶i lu«n lu«n cè g¾ng sö dông ®Õn giíi h¹n cao nhÊt c¸i cã thÓ cã cña m×nh, sù nç lùc trÝ tuÖ, toµn bé nh÷ng kh¶ n¨ng nhËn thøc vµo viÖc tæ chøc lÜnh héi tri thøc vµ ph¸t triÓn trÝ tôª. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ®é khã cña nhiÖm vô häc tËp ph¶i hoµn toµn phï hîp víi giíi h¹n trªn cña vïng ph¸t triÓn trÝ tuÖ gÇn nhÊt cña trÝ tuÖ ë häc sinh mµ c¸c em cã thÓ hoµn thµnh víi sù nç lùc cao nhÊt vÒ trÝ tuÖ vµ thÓ lùc cña m×nh. Trong QTDH, nhµ s- ph¹m cÇn n¾m v÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña häc sinh còng nh- ®Æc ®iÓm chung cña nhãm vÒ n¨ng lùc nhËn thøc, th¸i ®é, ®éng c¬, tinh thÇn vµ ý thøc häc tËp. Trªn c¬ së ®ã, hä biÕt tiÕn hµnh lùa chän, vËn dông ®-îc néi dung, ph-¬ng ph¸p vµ h×nh thøc tæ chøc sao cho phï hîp víi tr×nh ®é cña häc sinh. Trong khi d¹y häc, c¸c t¸c ®éng s- ph¹m ph¶i ®-îc thùc hiÖn theo nguyªn lý tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, tõ gÇn ®Õn xa, tõ n¾m tri thøc ®Õn rÌn luyÖn kü n¨ng, kü x¶o, tõ vËn dông tri thøc trong nh÷ng t×nh huèng ®· häc ®Õn vËn dông tri thøc vµo nh÷ng t×nh huèng míi. Nhµ s- ph¹m ph¶i biÕt th-êng xuyªn theo dâi tiÕn tr×nh lÜnh héi cña häc sinh ®Ó kÞp thêi cã biÖn ph¸p ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña b¶n th©n còng nh- cña häc sinh mµ nhÊt lµ c¸c t¸c ®éng båi d-ìng häc sinh giái vµ gióp c¸c em yÕu, kÐm. CÇn c¸ thÓ ho¸ viÖc d¹y häc. §ã lµ biÖn ph¸p c¬ b¶n dïng ®Ó tæ chøc hÖ thèng nh÷ng t¸c ®éng gióp ®ì riªng cho tõng lo¹i ®èi t-îng häc sinh, thËm chÝ tõng häc sinh. 3.4.3. Thùc hiÖn c¸c nguyªn t¾c d¹y häc trong d¹y nghÒ a) Thùc hiÖn ®óng C¸c nguyªn t¾c d¹y häc biÓu hiÖn mét hÖ thèng c¸c luËn ®iÓm cña lý luËn d¹y häc cã sù liªn quan mËt thiÕt vµ thèng nhÊt víi nhau cïng cã t¸c dông chØ dÉn, chi phèi, ®iÒu chØnh, ®iÒu khiÓn viÖc thùc hiÖn toµn bé c¸c nhiÖm vô cña QTDH. Trong khi thùc hiÖn c¸c t¸c ®éng s- ph¹m cña m×nh, GV ph¶i biÕt qu¸n triÖt cïng mét lóc toµn bé c¸c nguyªn t¾c d¹y häc ®Ó tiÕn hµnh tæ chøc QTDH ®¹t ®Õn kÕt qu¶ thËt sù. b) Thùc hiÖn linh ho¹t 119 C¸c nhµ s- ph¹m tuú theo tÝnh chÊt, néi dung vµ ®Æc ®iÓm cña c¸c lo¹i c«ng viÖc gi¸o dôc - ®µo t¹o, tÝnh chÊt cña c¸c bµi häc, ®Æc ®iÓm cña häc sinh mµ tiÕn hµnh vËn dông chóng sao cho linh ho¹t ®Ó n©ng cao chÊt l-îng d¹y häc. Toµn bé hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c d¹y häc trªn ®©y ®Òu cã ý nghÜa chñ ®¹o, cã t¸c ®éng vµ ¶nh h-ëng trùc tiÕp tíi tiÕn tr×nh thùc hiÖn nhiÖm vô cña mçi bµi lªn líp, mçi kh©u cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Nh-ng tuú theo nh÷ng ®Æc ®iÓm cô thÓ ë mçi kh©u, mçi bµi lªn líp mµ cã thÓ cã mét hay mét sè nguyªn t¾c nµo ®ã gi÷ vai trß chñ ®¹o. c) Tïy thuéc vµo ®iÒu kiÖn, ph-¬ng tiÖn ViÖc vËn dông c¸c nguyªn t¾c d¹y häc cã ®-îc hiÖu qu¶ hay kh«ng lµ hoµn toµn phô thuéc vµo tr×nh ®é cña gi¸o viªn còng nh- vµo nhiÒu ®iÒu kiÖn kh¸ch quan nh- c¬ së vËt chÊt - tr-êng së - trang thiÕt bÞ - ph-¬ng tiÖn kü thuËt, ®Æc ®iÓm t©m - sinh lý cña thÇy - trß, tÝnh chÊt cña nhãm - tËp thÓ líp häc, néi dung cña c¸c hiÖn t-îng t©m lý - x· héi trong nhµ tr-êng. 3.5. Ph-¬ng ph¸p d¹y häc 3.5.1. Kh¸i niÖm a) Kh¸i niÖm chung Ph-¬ng ph¸p theo tiÕng Hy L¹p lµ Methodos, nã cã nghÜa lµ con ®-êng, c¸ch thøc, thñ thuËt hµnh ®éng ®Ó ®¹t tíi môc tiªu ®Ò ra. Cã lo¹i ph-¬ng ph¸p nhËn biÕt thÕ giíi vµ ph-¬ng ph¸p c¶i biÕn thÕ giíi g¾n liÒn víi nh÷ng kü n¨ng, c¸ch thøc, ph-¬ng tiÖn thùc hiÖn ho¹t ®éng. Trong khi thùc hiÖn nhiÖm vô cña c¸c ho¹t ®éng, con ng-êi tiÕn hµnh sö dông nh÷ng thñ thuËt, c¸ch thøc, nh÷ng con ®-êng nh»m ®¹t tíi môc ®Ých nhÊt ®Þnh cho hµnh ®éng. Víi ý nghÜa ®ã, ph-¬ng ph¸p ®-îc hiÓu lµ toµn bé nh÷ng c¸ch thøc, con ®-êng vµ thñ thuËt mµ con ng-êi dïng khi thùc thi hµnh ®éng nh»m ®¹t tíi môc ®Ých nhÊt ®Þnh. §iÒu kiÖn cña viÖc thùc hiÖn ph-¬ng ph¸p bao gåm c¸c nh©n tè chñ quan vµ kh¸ch quan. VÒ mÆt kh¸ch quan cã nh÷ng quy luËt chi phèi sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña ®èi t-îng - kh¸ch thÓ ®· ®-îc con ng-êi - chñ thÓ nhËn thøc. VÒ mÆt chñ quan, cã nh÷ng con ®-êng, thñ thuËt, c¸ch thøc n¶y sinh ra trªn c¬ së cña quy luËt kh¸ch quan ®· ®-îc con ng-êi sö dông ®Ó nghiªn cøu còng nh- lµm biÕn ®æi ®èi t-îng. §Ó ®¹t ®-îc môc ®Ých ®Æt ra, con ng-êi ph¶i tiÕn hµnh thùc hiÖn nh÷ng hµnh ®éng nhÊt ®Þnh. Ph-¬ng ph¸p ®-îc biÓu hiÖn ë tæ hîp nh÷ng hµnh ®éng tù gi¸c, liªn tiÕp cña con ng-êi khi t¸c ®éng vµo ®èi t-îng - kh¸ch thÓ th«ng qua viÖc sö dông c¸c ph-¬ng tiÖn - trang thiÕt bÞ - kü thuËt ®å dïng nhÊt ®Þnh nh»m ®¹t tíi môc ®Ých ®· dù kiÕn tr-íc. Tiªu chuÈn ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt cña ph-¬ng ph¸p lµ sù hiÓu biÕt s©u s¾c, ch©n thùc vÒ ®èi t-îng, sù ®óng ®¾n trong khi 120 thùc hiÖn hµnh ®éng, tÝnh c¬ ®éng cña t- duy, kh¶ n¨ng t-ëng t-îng phong phó - s¸t hîp cña chñ thÓ. Sù hiÓu biÕt ch©n thùc vÒ ®èi t-îng cña chñ thÓ cã t¸c dông lµm c¬ së t©m lý cho viÖc thùc hiÖn ®-îc hµnh ®éng ®óng víi ®èi t-îng. Hai yÕu tè nµy lu«n cã sù liªn quan vµ t-¬ng hç lÉn nhau. Ng-êi ta chØ cã thÓ cã hµnh ®éng ®óng ph-¬ng ph¸p khi ®· cã mét biÓu t-îng ch©n thùc vÒ ®èi t-îng hoÆc ®· hiÓu vµ ý thøc râ môc ®Ých ®· ®Æt ra cho hµnh ®éng. Mçi lÜnh vùc ho¹t ®éng ®Òu cã ®èi t-îng vµ néi dung kh¸c nhau nªn ®ßi hái chñ thÓ ph¶i cã sù nç lùc t- duy ®Ó t×m kiÕm ph-¬ng ph¸p thùc hiÖn hµnh ®éng sao cho thÝch hîp víi yªu cÇu cña ®èi t-îng. Ph-¬ng ph¸p bao giê còng ®-îc chñ thÓ tiÕn hµnh x©y dùng trªn c¬ së nh÷ng hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ ®èi t-îng còng nh- ph-¬ng thøc ®¹t tíi môc ®Ých. Hay cã thÓ nãi c¸ch kh¸c, viÖc tiÕn hµnh t¸c ®éng vµo ®èi t-îng nµo th× chñ thÓ ph¶i cã ph-¬ng ph¸p Êy. Kh«ng bao giê cã ®-îc ph-¬ng ph¸p v¹n n¨ng cho viÖc t¸c ®éng vµo mäi ®èi t-îng. Ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®-îc c¸c nhµ gi¸o dôc häc tiÕn hµnh x©y dùng khi dùa trªn ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®-îc coi lµ mét thµnh tè cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Toµn bé nh÷ng thñ thuËt, c¸ch thøc, con ®-êng mµ chñ thÓ tiÕn hµnh vËn dông vµ thùc hiÖn trong qu¸ tr×nh d¹y häc ®-îc gäi lµ ph-¬ng ph¸p d¹y häc. D-íi ®©y lµ mét sè quan ®iÓm mµ ng-êi ta cã thÓ nh×n nhËn vÒ PPDH theo nh÷ng c¸ch nh×n nhËn kh¸c nhau nh-: 1) Ph-¬ng ph¸p d¹y häc biÓu hiÖn nh- lµ nh÷ng c¸ch thøc ho¹t ®éng t-¬ng t¸c ®-îc ®iÒu chØnh cña gi¸o viªn vµ häc sinh h-íng vµo gi¶i quyÕt hÖ thèng c¸c nhiÖm vô gi¸o d-ìng, gi¸o dôc vµ ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh d¹y häc. 2) Ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®-îc coi lµ con ®-êng chÝnh yÕu, c¸ch thøc lµm viÖc phèi hîp thèng nhÊt cña thÇy vµ trß, trong ®ã thÇy truyÒn ®¹t néi dung gi¸o dôc ®Ó trªn c¬ së ®ã vµ th«ng qua ®ã mµ chØ ®¹o sù häc tËp cña trß, cßn trß th× lÜnh héi vµ tù chØ ®¹o sù häc tËp cña b¶n th©n ®Ó cuèi cïng ®¹t tíi môc ®Ých d¹y häc. 3) Ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®-îc coi lµ tæng hîp c¸c c¸ch thøc lµm viÖc phèi hîp thèng nhÊt cña thÇy vµ trß mµ trong ®ã thÇy ®ãng vai trß chñ ®¹o, trß ®ãng vai trß tÝch cùc, chñ ®éng nh»m thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô d¹y häc. Nh- vËy, PPDH bao gåm c¶ ph-¬ng ph¸p d¹y vµ ph-¬ng ph¸p häc. Ph-¬ng ph¸p d¹y biÓu hiÖn nh÷ng c¸ch thøc mµ gi¸o viªn dïng ®Ó tr×nh bµy tri thøc, rÌn luyÖn kü n¨ng, gi¸o dôc th¸i ®é, tæ chøc kiÓm tra ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn cña häc sinh nh»m ®¹t ®-îc c¸c nhiÖm vô d¹y häc. Ph-¬ng ph¸p häc biÓu hiÖn toµn bé nh÷ng c¸ch tiÕp thu, tù tæ chøc rÌn luyÖn, tù kiÓm tra ho¹t ®éng nhËn thøc vµ hµnh ®éng - quan hÖ trong thùc tiÔn cña häc sinh nh»m ®¹t ®-îc c¸c nhiÖm vô d¹y häc. Còng cã thÓ 121 nãi r»ng ph-¬ng ph¸p häc chÝnh lµ sù biÓu hiÖn cña c¸c c¸ch thøc tù thiÕt kÕ vµ thi c«ng qu¸ tr×nh häc tËp cña ng-êi häc sinh nh»m ®¹t ®-îc c¸c nhiÖm vô häc nghÒ, häc ph-¬ng ph¸p, häc th¸i ®é, ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp. Nh×n chung, c¸c t- t-ëng nµy ®· nªu lªn mét c¸ch kh¸i qu¸t vÒ kh¸i niÖm PPDH víi nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr-ng cña nã. MÆc dï cã nhiÒu quan ®iÓm vµ c¸ch hiÓu kh¸c nhau vÒ PPDH nh-ng c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®· thõa nhËn r»ng PPDH cã nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr-ng c¬ b¶n nh- sau: - PPDH ph¶n ¸nh h×nh thøc vËn ®éng cña néi dung d¹y häc. - PPDH ph¶n ¸nh sù vËn ®éng cña qu¸ tr×nh nhËn thøc cña häc sinh nh»m ®¹t ®-îc môc tiªu häc tËp. - PPDH ph¶n ¸nh c¸ch thøc ho¹t ®éng, sù t-¬ng t¸c, sù trao ®æi th«ng tin d¹y häc gi÷a t¸c ®éng truyÒn ®¹t cña thÇy vµ lÜnh héi cña trß. - PPDH ph¶n ¸nh c¸ch thøc tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng nhËn thøc cña thÇy nh- tiÕn hµnh kÝch thÝch vµ x©y dùng ®éng c¬, tæ chøc c¸c ho¹t ®éng nhËn thøc vµ kiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ nhËn thøc cña HS còng nh- ph¶n ¸nh ®-îc c¸ch thøc tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn, tù kiÓm tra - ®¸nh gi¸ cña häc sinh. - PPDH do môc tiªu, néi dung d¹y häc quy ®Þnh vµ cã mèi quan hÖ biÖn chøng víi ph-¬ng tiÖn, ®iÒu kiÖn, h×nh thøc tæ chøc vµ m«i tr-êng d¹y häc. Tõ nh÷ng ph©n tÝch trªn, ta cã thÓ cho r»ng ph-¬ng ph¸p d¹y häc lµ tæ hîp nh÷ng c¸ch thøc ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ häc sinh mµ trong ®ã, PP d¹y gi÷ vai trß tæ chøc, chØ ®¹o, ph-¬ng ph¸p häc gi÷ vai trß tÝch cùc, tù chØ ®¹o nh»m thùc hiÖn ®-îc môc tiªu d¹y häc. b) §Æc ®iÓm 1) PPDH lµ c¸ch thøc ho¹t ®éng cïng nhau cña gi¸o viªn vµ häc sinh Ph-¬ng ph¸p d¹y häc lµ toµn bé nh÷ng c¸ch thøc, thñ thuËt, con ®-êng thùc hiÖn nh÷ng t¸c ®éng cña hai chñ thÓ. Ph-¬ng ph¸p d¹y cã chøc n¨ng truyÒn thô vµ chØ ®¹o ho¹t ®éng häc. Ph-¬ng ph¸p häc cã chøc n¨ng tiÕp thu vµ tù chØ ®¹o ho¹t ®éng häc. Ph-¬ng ph¸p d¹y gi÷ vai trß chØ ®¹o, tæ chøc vµ ®iÒu khiÓn ph-¬ng ph¸p. Nã ®-îc coi nh- lµ mÉu, m« h×nh cña ph-¬ng ph¸p häc. 2) PPDH mang dÊu Ên chñ quan Ph-¬ng ph¸p d¹y häc biÓu hiÖn nh- lµ c¸ch thøc lµm viÖc cña chñ thÓ d¹y còng nh- chñ thÓ häc nªn mang dÊu Ên chñ quan. Nã thÓ hiÖn ë c¶ ph-¬ng ph¸p d¹y vµ ph-¬ng ph¸p häc. Mäi sù biÓu hiÖn thao t¸c s- ph¹m khi sö dông ph-¬ng ph¸p d¹y cña gi¸o viªn ®Òu mang tÝnh khoa häc trong néi dung, kü thuËt trong thao t¸c, nghÖ thuËt trong thÓ hiÖn. 122 Ph-¬ng ph¸p häc ®-îc biÓu hiÖn qua qu¸ tr×nh thùc hiÖn thao t¸c nhËn thøc ®éc ®¸o cña häc sinh. Nã võa cã nÐt chung võa cã nÐt riªng khi thùc hiÖn thao t¸c cña tõng c¸ nh©n. Ph-¬ng ph¸p häc cã chøc n¨ng lÜnh héi, tù chØ ®¹o qu¸ tr×nh tiÕp cËn ®èi t-îng ®Ó chiÕm lÜnh nã. Ph-¬ng ph¸p häc ®-îc hiÓu lµ ph-¬ng ph¸p mµ ng-êi häc dïng ®Ó tiÕp thu th«ng tin, xö lý th«ng tin vµ vËn dông th«ng tin ®Ó gi¶i quyÕt nhiÖm vô häc tËp. 3) PPDH lu«n g¾n chÆt víi môc tiªu vµ néi dung d¹y häc Trong khi gi¶i quyÕt nhiÖm vô d¹y häc, c¸c thao t¸c s- ph¹m biÓu hiÖn ®-îc sù thèng nhÊt gi÷a môc tiªu, néi dung vµ ph-¬ng ph¸p. Néi dung d¹y häc nh- thÕ nµo th× nã ®ßi hái chñ thÓ cÇn cã ph-¬ng ph¸p t-¬ng øng. Ph-¬ng ph¸p lµ h×nh thøc vËn ®éng cña néi dung. Ph-¬ng ph¸p d¹y häc ®-îc coi lµ hîp kim cña ph-¬ng ph¸p khoa häc vµ ph-¬ng ph¸p s- ph¹m, thÓ hiÖn l«gic cña khoa häc vµ l«gic s- ph¹m. 4) PPDH cã quan hÖ chÆt chÏ víi ph-¬ng tiÖn, thiÕt bÞ vµ ®å dïng d¹y häc Ph-¬ng ph¸p d¹y häc biÓu hiÖn c¸ch thøc mµ chñ thÓ tiÕn hµnh sö dông c¸c ph-¬ng tiÖn, thiÕt bÞ ®Ó t¸c ®éng tíi ®èi t-îng d¹y häc nh»m lµm cho häc sinh tiÕp thu, lÜnh héi ®-îc kh¸i niÖm. V× vËy, khi ng-êi ta nãi ®Õn ph-¬ng ph¸p d¹y häc th× còng cã nghÜa nãi tíi c¸ch thøc mµ chñ thÓ tiÕn hµnh sö dông ph-¬ng tiÖn, trang thiÕt bÞ, ®å dïng, ph-¬ng tiÖn nghe - nh×n, ph-¬ng tiÖn kü thuËt d¹y häc nh- thÕ nµo ®Ó ®¹t ®-îc môc tiªu d¹y häc. 5) PPDH biÓu hiÖn mét hÖ thèng c¸c thao t¸c d¹y häc hîp lý cña chñ thÓ Gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn bµi gi¶ng ph¶i kÕt hîp khÐo lÐo c¸c thao t¸c kh¸c nhau nh- d¸ng ®i, ng«n ng÷, cö chØ, thao t¸c víi ph-¬ng tiÖn, thiÕt bÞ d¹y häc. Cã nh- vËy, hä míi cã thÓ g©y ra nh÷ng t¸c ®éng m¹nh ®Õn nhËn thøc vµ t×nh c¶m cña häc sinh. Mçi bµi d¹y, gi¸o viªn sö dông phèi hîp nhiÒu ph-¬ng ph¸p, nhiÒu thao t¸c s- ph¹m hîp lý ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng nhËn thøc cña häc sinh. Nh- vËy, nh÷ng hiÓu biÕt vÒ ph-¬ng ph¸p d¹y häc thuéc lo¹i tri thøc c«ng cô cña ho¹t ®éng s- ph¹m. Nã nãi lªn h-íng gi¶i quyÕt, c¸ch gi¶i quyÕt, thuËt gi¶i quyÕt c¸c nhiÖm vô d¹y häc cô thÓ cña ng-êi gi¸o viªn. Do vËy, khi nhËn thøc vÒ ph-¬ng ph¸p d¹y häc nã cÇn ph¶i ®-îc ng-êi gi¸o viªn xem xÐt nh- lµ mét chØnh thÓ bao gåm c¶ nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt ph-¬ng ph¸p luËn, c¶ ph-¬ng ph¸p cô thÓ víi nh÷ng biÖn ph¸p vµ gi¶i ph¸p, c¶ kü thuËt thùc hiÖn víi c¸c ph-¬ng tiÖn, ®iÒu kiÖn thÝch hîp. 3.5.2. C¸c ph-¬ng ph¸p d¹y häc a) Nhãm ph-¬ng ph¸p d¹y häc sö dông ng«n ng÷ PPDH dïng lêi lµ nhãm ph-¬ng ph¸p mµ ng-êi gi¸o viªn sö dông lêi nãi vµ ch÷ viÕt ®Ó truyÒn ®¹t, tiÕp nhËn, xö lý vµ l-u tr÷ th«ng tin trong d¹y häc. Nã bao gåm ph-¬ng 123 ph¸p thuyÕt tr×nh víi gi¶ng thuËt, gi¶ng gi¶i vµ gi¶ng diÔn, ph-¬ng ph¸p ®µm tho¹i víi gîi më, kiÓm tra vµ vÊn ®¸p tæng kÕt, ph-¬ng ph¸p sö dông gi¸o tr×nh vµ tµi liÖu tham kh¶o. 1) Ph-¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh ThuyÕt tr×nh lµ ph-¬ng ph¸p mµ gi¸o viªn dïng lêi nãi ®Ó tr×nh bµy, gi¶i thÝch, minh häa, m« t¶, lý gi¶i néi dung bµi häc mét c¸ch chi tiÕt, dÔ hiÓu cho häc sinh. Trong thuyÕt tr×nh, GV th«ng b¸o néi dung d¹y häc qua lêi gi¶ng, HS tiÕn hµnh lÜnh héi tri thøc b»ng nghe vµ t¸i hiÖn; GV thùc hiÖn t¸c ®éng vµo ®èi t-îng, ®iÒu khiÓn luång th«ng tin ®Õn häc sinh, HS ch¨m chó nghe, nh×n, suy nghÜ vµ hµnh ®éng theo ®Þnh h-íng cña thÇy. TÝnh chÊt cña ph-¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh ®-îc thÓ hiÖn qua c¸c ý cña s¬ ®å sau: Th«ng th-êng, c¸ch mµ ng-êi gi¸o viªn sö dông thuyÕt tr×nh ®Ó tr×nh bµy néi dung bµi gi¶ng míi ®Òu qua ba b-íc ®Æt vÊn ®Ò, gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vµ kÕt luËn theo c¸c ý nh- sau: - §Æt vÊn ®Ò. §©y lµ b-íc ®Çu tiªn cña bµi häc míi nªn rÊt quan träng. §Ó ®Þnh h-íng t- duy cña HS vµo ho¹t ®éng häc, gi¸o viªn th-êng nªu vÊn ®Ò theo c¸ch tæ chøc t×nh huèng vµ ®-a ra hÖ thèng c©u hái nªu vÊn ®Ò. §iÒu ®ã cã t¸c dông g©y chó ý, t¹o høng thó vµ tËp trung t- t-ëng cho HS. KÕt thóc b-íc nµy, vÊn ®Ò nghiªn cøu ®· ®-îc gi¸o viªn tr×nh bµy râ rµng vµ cô thÓ. - Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Gi¸o viªn cã thÓ tr×nh bµy c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®· ®-îc ®Æt ra theo hai ph-¬ng ph¸p l«gic lµ quy n¹p vµ diÔn dÞch hoÆc kÕt hîp c¶ hai. Dïng ph-¬ng ph¸p quy n¹p khi gi¸o viªn sö dông h×nh thøc suy luËn ®i tõ c¸i riªng ®Õn c¸i chung, tõ c¸i cô thÓ - ®¬n gi¶n nhÊt ®Õn c¸i tæng qu¸t. NÕu ®i tõ tÊt c¶ c¸c c¸i riªng ®Õn c¸i chung ta cã quy n¹p hoµn toµn cßn ®i tõ mét sè c¸i riªng ®Õn c¸i chung ta cã quy n¹p kh«ng hoµn toµn. Quy n¹p kh«ng hoµn toµn lµ mét trong c¸c h×nh thøc suy luËn phæ biÕn ®-îc sö dông trong nghiªn cøu. NÕu ®i theo con ®-êng quy n¹p, gi¸o viªn sÏ ®i th¼ng vµo ph©n tÝch vÊn ®Ò ®Ó cuèi cïng rót ra kÕt luËn. Con ®-êng quy n¹p, kh¸i qu¸t ho¸ nµy cã t¸c Tµi liÖu häc tËp Häc sinh Gi¸o viªn 124 dông t-¬ng ®èi tÝch cùc ®èi víi sù ph¸t triÓn t- duy cña HS. Dïng ph-¬ng ph¸p diÔn dÞch khi gi¸o viªn sö dông h×nh thøc suy luËn ®i tõ c¸i chung ®Õn c¸i riªng biÖt, cô thÓ trong thùc tiÔn. Më ®Çu, gi¸o viªn nªu lªn mét kÕt luËn s¬ bé hoÆc mét nguyªn lý chung nµo ®ã råi lÇn l-ît ph©n tÝch, gi¶ng gi¶i ®Ó chøng minh cho kÕt luËn ®ã; - KÕt luËn. Gi¸o viªn ®-a ra kÕt luËn b»ng nh÷ng th«ng tin chung, kh¸i qu¸t nh÷ng thuéc tÝnh b¶n chÊt, chÝnh x¸c nhÊt ®-îc kh¸i qu¸t ho¸ cao, sau ®ã chØ ra lÜnh vùc, ph¹m vi ¸p dông cña vÊn ®Ò lý thuyÕt võa nghiªn cøu vµo thùc tÕ vµ nghÒ nghiÖp. Trong d¹y häc cã c¸c h×nh thøc thuyÕt tr×nh nh-: - Gi¶ng thuËt. GV sö dông ng«n ng÷ ®Ó trÇn thuËt vµ m« t¶ vÒ ®èi t-îng - hiÖn t-îng theo mét néi dung nhÊt ®Þnh cña bµi häc. - Gi¶ng gi¶i. GV sö dông c¸c luËn cø, luËn chøng ®Ó chøng minh cho c¸c ®Þnh lý, c«ng thøc mµ néi dung bµi gi¶ng yªu cÇu ph¶i thùc hiÖn. - Gi¶ng diÔn. GV tr×nh bµy mét vÊn ®Ò hoµn chØnh, cã tÝnh phøc t¹p vµ kh¸i qu¸t vÒ néi dung d¹y häc trong mét thêi gian x¸c ®Þnh. ThuyÕt tr×nh cã -u, nh-îc ®iÓm sau: + ¦u ®iÓm: gi¸o viªn cã thÓ tr×nh bµy c¸c ®¬n vÞ tri thøc cña bµi häc mét c¸ch hoµn chØnh, cã hÖ thèng lµm cho häc sinh dÔ theo dâi vµ ghi chÐp néi dung d¹y häc mét c¸ch khoa häc; Cã sù tiÕp xóc trùc tiÕp vµ ng«n ng÷ cña GV cã ¶nh h-ëng, t¸c ®éng m¹nh tíi t- t-ëng, t×nh c¶m cña häc sinh. + Nh-îc ®iÓm: d¹y häc th-êng diÔn ra mét chiÒu dÔ lµm cho häc sinh bÞ thô ®éng, mÖt mái; GV kh«ng cã ®-îc ®iÒu kiÖn ®Ó chó ý ®Çy ®ñ ®Õn tr×nh ®é nhËn thøc còng nh- kh«ng thÓ kiÓm tra ®Çy ®ñ sù lÜnh héi cña häc sinh. - ThuyÕt tr×nh th-êng ®-îc sö dông trong d¹y häc c¶ lý thuyÕt lÉn thùc hµnh nghÒ nªn trong d¹y häc, GV cÇn biÕt ph¸t huy -u ®iÓm vµ h¹n chÕ nh-îc ®iÓm cña nã. §Ó ph¸t huy hÕt ®-îc -u ®iÓm vµ lµm h¹n chÕ tèi ®a nh-îc ®iÓm cña thuyÕt tr×nh, gi¸o viªn cÇn thùc hiÖn thao t¸c s- ph¹m tu©n thñ mét sè yªu cÇu t©m lý - gi¸o dôc nh- sau: + §¶m b¶o tÝnh khoa häc vµ tuÇn tù l«gÝc cña vÊn ®Ò tr×nh bµy. + Ng«n ng÷ cña gi¸o viªn ph¶i trong s¸ng, cã tÝnh diÔn c¶m, t¹o ra ®-îc tÝnh hÊp dÉn cña vÊn ®Ò cÇn tr×nh bµy. + BiÕt thu hót ®-îc sù chó ý cña häc sinh vµo bµi gi¶ng ®ång thêi, ®¶m b¶o cho häc sinh cã thÓ ghi chÐp ®-îc néi dung thuyÕt tr×nh cña GV. + BiÕt kÕt hîp thµnh thôc ph-¬ng ph¸p thuyÕt tr×nh víi c¸c ph-¬ng ph¸p kh¸c nh- thuyÕt tr×nh kÕt hîp víi nªu vÊn ®Ò, thuyÕt tr×nh kÕt hîp víi tr×nh bµy trùc quan, thuyÕt tr×nh kÕt hîp víi tæ chøc ho¹t ®éng cña c¸ nh©n vµ nhãm. 125 2) Ph-¬ng ph¸p ®µm tho¹i - §µm tho¹i lµ ph-¬ng ph¸p mµ GV ®Æt ra hÖ thèng c©u hái gióp cho häc sinh biÕt c¸ch suy nghÜ ®óng ®Ó cã thÓ lµm s¸ng tá nh÷ng vÊn ®Ò míi, t×m ra nh÷ng tri thøc míi, tæng kÕt vµ «n tËp nh÷ng vÊn ®Ò ®· lÜnh héi. - Cã c¸c lo¹i ®µm tho¹i sau: + §µm tho¹i gîi më. Khi gi¶ng bµi, GV ®Æt c©u hái vµ dÉn d¾t HS suy nghÜ ®Ó rót ra ®-îc tri thøc míi. §Æc ®iÓm næi bËt cña ®µm tho¹i gîi më lµ gi¸o viªn x©y dùng hÖ thèng c©u hái võa cã tÝnh chÊt ®Þnh h-íng võa cã tÝnh chÊt thóc ®Èy sù vËn hµnh cña c¸c c¬ chÕ t- duy cña häc sinh ®i theo mét h-íng l«gic, hîp lý. Nã cã t¸c dông kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc t×m tßi, trÝ tß mß khoa häc, ®Þnh h-íng cho viÖc thùc hiÖn ®óng c¸c thao - ®éng t¸c - cö ®éng trong häc nghÒ cña häc sinh. + §µm tho¹i cñng cè. GV ®Æt c©u hái ®Ó HS tù tiÕn hµnh hÖ thèng hãa kiÕn thøc nh»m n¾m v÷ng tri thøc, më réng vµ vËn dông tri thøc ®· lÜnh héi. + §µm tho¹i tæng kÕt. GV ®Æt ra c©u hái ®Ó dÉn d¾t HS tiÕn hµnh hÖ thèng ho¸ vµ kh¸i qu¸t ho¸ tri thøc ®· lÜnh héi. Dïng vÊn ®¸p tæng kÕt cã t¸c dông kh¾c phôc ®-îc tÝnh chÊt rêi r¹c cña tri thøc mµ häc sinh ®· lÜnh héi. + §µm tho¹i kiÓm tra. C©u hái ®-îc ®Æt ra nh»m môc ®Ých kiÓm tra, ®¸nh gi¸ tr×nh ®é n¾m v÷ng tri thøc, kü n¨ng mµ häc sinh ®· lÜnh héi ®-îc trong qu¸ tr×nh d¹y häc. - Cã c¸c c¸ch ®µm tho¹i sau: + Gi¸o viªn ®Æt ra hÖ thèng c©u hái riªng rÏ råi chØ ®Þnh häc sinh tr¶ lêi. Mçi häc sinh tr¶ lêi mét c©u, nguån th«ng tin mµ gi¸o viªn dïng ®Ó xö lý lµ tæ hîp c¸c c©u hái cïng víi c©u tr¶ lêi cña häc sinh. Cã thÓ kh¸i qu¸t c¸ch ®µm tho¹i nµy b»ng s¬ ®å sau: h1 Gi¸o viªn Häc sinh 1 Häc sinh 2 Häc sinh 3 + Gi¸o viªn ®Æt c©u hái chÝnh cho c¶ líp, tõng häc sinh suy nghÜ tr¶ lêi. C©u hái nµy th-êng lµ c©u hái chÝnh kÌm theo nh÷ng gîi ý, nh÷ng h-íng dÉn cã liªn quan ®Õn c©u hái chÝnh. Gi¸o viªn h-íng dÉn häc sinh tr¶ lêi tõng bé phËn cña c©u hái, th«ng tin mµ ng-êi sau ®-a ra cã t¸c dông bæ sung vµ hoµn thiÖn cho c¸ch gi¶i quyÕt cña ng-êi tr-íc. Qu¸ tr×nh cø tuÇn tù nh- vËy cho ®Õn khi gi¸o viªn thÊy c©u tr¶ lêi lµ ®óng. Cã thÓ kh¸i qu¸t c¸ch ®µm tho¹i nµy b»ng s¬ ®å sau: h3 h2 ®1 ®3 ®2 126 hc Gi¸o viªn Häc sinh 1 Häc sinh 2 Häc sinh 3 + Gi¸o viªn nªu ra t×nh huèng, häc sinh trao ®æi b»ng c¸ch hái - ®¸p lÉn nhau ®Ó ®i ®Õn viÖc n¾m v÷ng néi dung d¹y häc. Gi¸o viªn nªu c©u hái chÝnh kÌm theo nh÷ng gîi ý nh»m t¹o ra t×nh huèng ®Ó häc sinh suy nghÜ mµ t×m ra c¸ch tr¶ lêi. Trong mét sè tr-êng hîp, gi¸o viªn nªu ra nh÷ng c©u hái gîi ý phï hîp ®Ó gióp häc sinh tù suy nghÜ mµ t×m ra ®-îc kÕt luËn Tuy nhiªn, th-êng kÕt luËn mµ häc sinh t×m ra ®-îc cßn cã nh÷ng thiÕu sãt nhÊt ®Þnh, cÇn cã vai trß t- vÊn cña gi¸o viªn. Cã thÓ kh¸i qu¸t c¸ch ®µm tho¹i nµy mµ ë ®©y, mòi tªn  chØ ho¹t ®éng vµ g¹ch ngang - chØ giao tiÕp gi÷a thÇy víi trß, nhãm, tËp thÓ líp b»ng s¬ ®å sau: hc Gi¸o viªn Häc sinh 1 Häc sinh 2 Häc sinh 3 Trong d¹y häc, gi¸o viªn nªu c©u hái cã yªu cÇu häc sinh ph¶i nhí l¹i tri thøc cò, biÕt xö lý th«ng tin vµ øng dông th«ng tin. C©u hái yªu cÇu nhí l¹i th«ng tin mµ GV nªu ra nh»m kiÓm tra c¸c d÷ kiÖn ®-îc HS ghi nhí qua c¸c d¹ng nhÊt ®Þnh. ViÖc gi¸o viªn ®Æt c©u hái ph¶i cã t¸c dông nhanh chãng thu hót sù chó ý cña häc sinh vµo nhiÖm vô häc tËp vµ t¹o ra bÇu kh«ng khÝ häc tËp tÝch cùc. BiÕt sö dông hîp lý c¸c c©u hái trong d¹y häc lµ hÕt søc cÇn thiÕt ®èi víi ng-êi gi¸o viªn... Gi¸o viªn biÕt nªu ra ®-îc nh÷ng c©u hái hay lµ ®iÒu kh«ng dÔ dµng. ViÖc ng-êi gi¸o viªn biÕt chän ®óng thêi ®iÓm ®Ó hái, biÕt sö dông ng«n ng÷, cö chØ thÝch hîp khi ®¸p l¹i c©u tr¶ lêi cña häc sinh víi th¸i ®é x©y dùng, khÝch lÖ qu¶ lµ mét nghÖ thuËt. Khi lùa chän vµ diÔn ®¹t c©u hái, ng-êi gi¸o viªn cÇn tr¶ lêi râ ®-îc nh÷ng vÊn ®Ò sau: T¹i sao m×nh ph¶i hái vµ hái ®Ó lµm g×? LiÖu häc sinh cã ®ñ kinh nghiÖm vµ kiÕn thøc ®Ó tr¶ lêi kh«ng? TiÕn tr×nh thùc hiÖn nhiÖm vô cña bµi cã phô thuéc vµo c©u hái nµy kh«ng? Trong khi gi¶ng, gi¸o viªn nªn b¾t ®Çu b»ng c©u hái cô thÓ råi tiÕp tôc víi c¸c c©u hái réng h¬n theo trËt tù sau: Nªu c©u hái cho c¶ líp; Chê ®îi vµi gi©y ®¶m b¶o cho mäi ng-êi ®Òu hiÓu c©u hái, quan s¸t ph¶n øng cña HS; ChØ ®Þnh häc sinh tr¶ lêi; T×m kiÕm sù nhÊt trÝ cho nh÷ng c©u tr¶ lêi ®óng. - ¦u nh-îc ®iÓm cña ph-¬ng ph¸p ®µm tho¹i hc hc ®1 ®3 ®2 ®c 127 + ¦u ®iÓm: nã cã t¸c dông kÝch thÝch sù s¸ng t¹o cña HS, båi d-ìng kh¶ n¨ng diÔn ®¹t, t¹o ra kh«ng khÝ lµm viÖc s«i næi, gióp cho GV thu ®-îc tÝn hiÖu ng-îc tõ HS ®Ó ®iÒu chØnh QTDH. + Nh-îc ®iÓm: nÕu gi¸o viªn kh«ng biÕt sö dông, sö dông kh«ng ®óng - ®óng chç sÏ tèn thêi gian, dÔ biÕn thµnh ®èi tho¹i trùc tiÕp gi÷a HS vµ GV. VÊn ®¸p gîi më ®-îc gi¸o viªn sö dông ®«i khi kh«ng ®óng víi ý nghÜa ®Ých thùc cña nã. Ng-êi ta th-êng buéc häc sinh ph¶i tr¶ lêi m¸y mãc nh÷ng ®iÒu ®· häc - s½n cã nªn th-êng kh«ng ph¸t huy ®-îc tÝnh tÝch cùc suy nghÜ cña häc sinh. -Yªu cÇu s- ph¹m khi vËn dông ph-¬ng ph¸p ®µm tho¹i + Ph-¬ng ph¸p ®µm tho¹i kh«ng tån t¹i mét c¸ch biÖt lËp. Bµi häc kh«ng chØ tån t¹i toµn b»ng nh÷ng c©u hái mµ ®-îc sö dông kÕt hîp víi c¸c ph-¬ng ph¸p kh¸c. + Gi¸o viªn ph¶i biÕt chuÈn bÞ s½n c¸c c©u hái. BiÕt sö dông c©u hái më, biÕt nªu c©u hái dùa trªn c¸c møc ®é kiÕn thøc kh¸c nhau ®ßi hái häc sinh ph¶i tËp trung suy nghÜ, biÕt hái víi ng«n ng÷ râ rµng. GV ph¶i biÕt x©y dùng c©u hái chÝnh x¸c, cã néi dung râ rµng, n»m trong mét hÖ thèng, biÕt ®Æt c©u hái cho toµn líp. C¸c c©u hái ph¶i ®-îc GV s¾p xÕp mét c¸ch hîp lý mµ néi dung cña nã cã t¸c dông hÊp dÉn, l«i cuèn sù chó ý cña häc sinh vµo tiÕn tr×nh suy nghÜ cïng víi m×nh tõ ®Æt vÊn ®Ò ®Õn t×m c¸c con ®-êng vµ c¸ch thøc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. + Khi hái, mçi lÇn GV chØ hái mét c©u, dµnh thêi gian cho häc sinh suy nghÜ. Khi häc sinh suy nghÜ xong vµ tr¶ lêi, GV ph¶i ch¨m chó l¾ng n